Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
- 1.5. «Əzəli» və «sonradan qazanılan» tipoloji xarakteristika dilemması – genealoji və tipoloji araşdırmaların ortaq məsələsi kimi
Azərbaycan Milli Kitabxanası 58 Haşiyəyə çıxaraq onu da əlavə edək ki, morfoloji təsnifatın özlüyündə, növbəti mərhələdəki tipoloji araşdır- malar üçün, bir növ, «ideya generatoru» rolunda çıxış etməsini, (doğru və ya yanlışlığından asılı olmayaraq) XX əsrdə meydana gəlmiş, demək olar ki, bütün (bu və ya digər şəkildə tip anlayışına əsaslanan) təsnifatların istinad nöqtəsinin sözügedən bölgünün olması faktı əyani şəkildə təsdişləyir. * Zənnimizcə, «tipologiya və dillərin struktur göstərici- lərinə görə təsnifi (tipoloji klassifikasiya) bilavasitə bir- birindən asılıdır – biri digərinin mövcudluğunu ehtimal edir» – fikrinin müəllifi B.A.Uspenski, «tipoloji klassifika- siyanın məqsədi dünya dillərinin strukturu haqqında informasiyanın ən qənaətcil kodlaşdırma üsulunun yaradıl- ması», «əsas məqsədləri isə – müxtəlif dillərin izomorfizm və allomorfizmlərinin müəyyənləşdirilməsidir»- qənaətinə gələrkən 1 haqlı mövqedən çıxış etmişdir. Başqa sözlə, tipologiya və morfoloji təsnifatı nə eyniləşdirmək, nə də kəskin fərqləndirmək mümkün deyil. Bu mənada bir-birini tamamlayan sözügedən iki anlayışla bağlı istilahların bir çox halda sinonimlik nümayiş etdirməsi tam anlaşılandır. 1.5. «Əzəli» və «sonradan qazanılan» tipoloji xarakteristika dilemması – genealoji və tipoloji araşdırmaların ortaq məsələsi kimi Bəzi hallarda dillərin morfoloji klassifikasiyası kriteri- * Беля ки, яняняви классификасийаны мягбул щесаб етмяйян (щаггында ирялидя эениш бящс едиляжяк) Марр тяснифаты, яслиндя мащиййят етибариля, эенеалоъи вя типолоъи тяснифатларын симбиозундан тюряйян бюлэцнцн жямий- йятин сосиал-игтисади инкишафына ясасян «стадиаллашдырылмасы»ндан башга бир шей дейил. 1 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М.,1965, стр.17. Azərbaycan Milli Kitabxanası 59 lərinin tam şəkildə işlənib hazırlanmamasından şikayət- lənən alimlərin, onun təsbit etdiyi müddəaların digər təsnifatın nəticələri qədər dəqiq olmadığını vurğulaması (məs: hələ 1925-ci ildə mövcud təsnifatların müqayisəli araşdırmasını aparmış A.Meyenin « tarixi (yəni, genealoji – qeyd Q.Klimovundur) linqvistika – əhəmiyyəti olan və fayda verən yeganə təsnifatdır» – mülahizəsi sonrakı dövr tədqiqatçılar tərəfindən «həqiqətdən o qədər də uzaq olmayan» dəyrələndirmə kimi səciyyələndirilmişdir 1 ), sonuncunun – genealoji təsnifin qrammatik struktur özəllik- lərinə görə bölgü ilə hansı səviyyədə əlaqəli olduğunu müəyyənləşdirmək zərurətini yaradır (Fərqli prinsiplər üzərində qərar tutan bu təsnifatlar, müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən «tarixi» və «sintaktik» 2 (T.Mileviç) , «diaxro- nik» və «sinxronik» 3 (L.Tenyer) və s. kimi adlandırılsa da, biz, onların mahiyyətini ən dolğun şəkildə əks etdirən və ənənəvi olaraq qəbul edilmiş terminlərdən «genealoji» və «tipoloji (və ya morfoloji) təsnifat» istilahlarından istifadə edəcəyik). Əslində bu təsnifi keçilməz «Çin səddi» ilə ayırmaq olmaz. Belə, E.Benvinistin qeyd etdiyi kimi, genealoji klassifikasiya hər hansı bir qrup dillər arasında qohumluq əlaqələrini müəyyənləşdirərkən, onlar üçün ümumi olan tipi də təsbit etmiş olur 4 . Burada haşiyəyə çıxıb bir məqamı da xüsusi olaraq 1 Климов Г.А. К взаимоотношению генеалогической, типологической и ареальной классификации языков / Теоретические основы классифика- ции языков мира. М., 1980, стр.9. 2 бах: Милеwски Т. Интродуътион то тще студй оф ланэуаэе, Тще Щаэуе, Парис, 1973. 3 бах:Теньер Люсьен. Основы структурного синтаксиса. М., 1988. 4 Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание. Хрестоматия, Минск,1988, стр. 301. Azərbaycan Milli Kitabxanası 60 vurğulamaq istərdik: qohum dillərin eyni tipoloji quruluşa malik olması onların genetik bağlılığını sübuta yetirən aparıcı amillərdən sayılsa da, əksinə morfoloji təsnifat kriteriləri baxımından yaxınlıq nümayiş etdirən dillərin, mütləq olaraq qohumluq bağlarına malik olduğunu söyləmək olmaz. Yeri gəlmişkən onu da əlavə edək ki, vaxtilə iltisaqi quruluşlu iber-Qafqaz dilləri, Maks Müllerin (sonralar bir çox tədqiqatçılar, o cümlədən, F.Müller və A.A.Tsaqareli tərəfindən kəskin tənqid edilən) «xidmətləri» sayəsində, türk və fin-uqor dilləri ilə (o zamanlar «turan» adlandırılan) eyni ailəyə daxil edilmişdir 1 .(Bu mülahizənin dayaq sütunlarından birini təşkil etdiyi «Yafəs nəzəriyyəsi»nin araşdırılan problem çərçivəsində təhlili məsələsinə bir qədər sonra yer ayıracağıq). Əsas problemlə bağlı dəyərləndirmələrimizə qayıdaraq xatırladaq ki, genealoji təsnifata görə, ailə təşkil edən bir qrup dillər üçün müəyyən qrammatik forma və vasitələr ümumi səciyyə daşıyır. Buradan təbii bir sual meydana çıxır: eyni genealoji ailə – eyni tipoloji quruluş prinsipi konkret götürülmüş hər hansı bir dil üçün mütləq xarakter kəsb edirmi və ya tipoloji sapma elementlərinin yaratdığı vəziyyət bu iki təsnifatın labüd əlaqəsinə müəyyən səviyyədə təsir etmək imkanlarına malikdirmi?! * 1 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывки из работ акад. Н.Я.Марра) Л., 1933, стр.345 * Тцрк дилляри иля гощумлуьу барядя Б.Феррарио вя Ъ.Дйумезил тяряфиндян йетяринжя жидди аргументасийа базасына сюйкянян ещтималлар йцрцдцлмцш кечуа дилинин гурулушуна истинадян «Диллярин типолоъи уйьунлуьу щямишя тясадцфидирми?» - суалына жаваб ахтаран Л.И.Ъирковун тядгигатында, полисинтетик вя илитсаги елементлярин чяки нисбяти бахымындан, апарыжы типолоъи тямайцлц иля баьлы бирмяналы фикир сюйлянилмяйян вя Америка щиндуларынын дилинин структур тякамцл нятижясиндя гощум диллярдян «айры дцшмяси» фярзиййяляринин дилчилик аляминдя эениш резонанс доьурдуьу билдирилир (Жирков Л.И. Всегда ли случайно типологическое сходство Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|