Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
89 savadlı, həm də geniş dünyagörüşünə malik olmalı idi. Belə şəxsiyyətlərə misal olaraq Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah Vaqifi, Təbriz xanı Xudadat xanın vəziri Əbdürrəzzaq Dünbülünü göstərmək olar. Onlar xanlığın daxili və xarici siyasətinin ən mühüm məsələlərinin çözülməsində, həmin çətin problemlərin həllində xanların əvəzolunmaz məsləhətçiləri idilər (15, s.30). Vəzir xanlığın xarici ölkələrlə diplomatik əlaqələrinin yaradılmasında yaxından iştirak edirdi. Mirzə Adıgözəl bəy «Qarabağnamə»sində yazır: «...Mərhum İbrahim xan oğlu Əbülfət xanı çoxlu hədiyyə və sovqatlarla böyük sərdar qraf Valerian Zubov cənablarının möhtərəm hüzurlarına göndərdi. Uca Rusiya dövlətinə ixlas və sədaqətini bildirdi... Mərhum İbrahim xanın ərizəsini Dərbənd və Qızlar yolu ilə ixtiyar sahibi padşahın fələklər qədər yüksək olan dərgahına göndərdi. Mərhum Pənah xan üçün də, (Görünür müəllif burada sırf texniki səhvə yol verir. Ona görə ki, Valerian Zubovun komandanlığı altında rus qoşunları Cənubi Qafqaza 1796-cı ildə gəlmişdir. Bu zaman Qarabağda xan Pənah xan deyil, İbrahim- xəlil xan xanlıq edirdi. Pənahəli xan çoxdan vəfat etmişdir. Y.H.) bir nəfər knyaz vasitəsilə çoxlu bəxşiş və töhfələr yolladı. Padşahın ona qarşı hədsiz lütf və mərhəmətli olduğunu bildirdi. Mövlana Molla Pənah Vaqifə də qiymətli daşlarla bəzədilmiş bir əsa göndərdi» (54, s.54-55). Mirzə Yusif Qarabaği isə «Tarixi-safi» də yazırdı: «İbrahim xan öz oğlu Əbülfət xanı əlahəzrət imperator I Yekate- rinaya yazd ığı məktubla birlikdə qiymətli bəxşiş, hədiyyə və cins atlarla böyük sərdarın (V.Zubovun) yanına göndərdi. Əzəmətli və qüvvətli Rusiya dövlətinə özünün sədaqətini və itaətkarlığını bildirdi. Yüksək ailədən olan sərdar Əbülfət xana layiqli hörmət, ehtiram və mehribançılıq göstərdi və İbrahim xanın ərizəsini Dərbənd və Qızlar yolu ilə əlahəzrət imperator sarayına göndərdi. Sərdar öz adamlarından birinin vasitəsilə əlahəzrət imperatriçənin İbrahim xana hörmət və məhəbbətini bildirərək ona çoxlu hədiyyə, eyni zamanda həmsöhbəti və 90 məsləhətçisi Molla Pənaha da qaş-daşla bəzənmiş bir əsa göndərdi» (58, s.33). Salnamələrdə deyilir ki, İbrahim xanın ardınca Şəki, Şirvan, Gəncə, Qaradağ, Xoy, Lənkəran, Şahsevən, Təbriz xanları da V.Zubova ixlas göndərdilər. Yuxarıda gətirilən iqtibaslar sübut edir ki, salnaməçilər bir- birini təkrar edərək, Qarabağ vəziri Molla Pənah şəxsiyyətinə yüksək qiymət verirlər. Xanlıq divanxanasında yüksək vəzifə daşıyanlardan biri də divanbəyi idi. Başqa Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi Q arabağ xanlığında da bu rütbəni müəyyən ruhanilər icra edirdilər. Belə divanbəyilər həm də qazı adlandırılırdılar. Qazı xanlıqda hüquqi məsələlər üzrə xanın məsləhətçisi hesab olunurdu. Günahkarların taleyi divanbəyilərin verdikləri fitvadan asılı idi. Bütün mübahisəli məsələlər İslam şəriəti əsasında həll edilirdi. Cəzaların verilməsində son söz, qəti olaraq xana məxsus idi. Cəzalar müxtəlif formalarda olurdu. Qarabağ xanlığında divanbəyilər ölkənin suverenliyinin və müstəqilliyinin qorunmasında fəal iştirak edirdilər. Xanlıqda mühüm vəzifələrdən biri də mirzəlik idi. Mirzələr xanın şəxsi təsərrüfatını idarə edir, toplanan vergilər və xərclənən pul vəsaitini xüsusi kitablarda qeyd edirdilər (15, s.32). Qarabağ xanlığında inzibati-ərazi cəhətdən mahallara bölünürdü. Qarabağ xanlığında iyirmi bir mahal var idi. Onlardan Çalbayırı, Kəbirlini, Cavanşiri, Zəngəzuru, Mehrini, Qafanı və başqalarını göstərmək olar (9, s.563). Mahal başçıları - naiblər, bəylər və başqaları xanın fərmanı ilə təyin olunurdular. Yüzba şılar, qoşun başçıları da xanın fərmanlarına və göstərişlərinə əsasən vəzifəyə qoyulurdular (15, s.32-33). «Qarabağnamələr» də Qarabağ xanlığının silki quruluşu haqqında da müfəssəl məlumatlara təsadüf edilmir. Ancaq 1832- ci ildə tərtib edilmiş təsvirlər bu məsələyə də aydınlıq gətirir. Beləki, 1832-ci ilin kameral təsvirində Qarabağ əhalisinin imtiyazlı zümrələri - əsilzadələr, ruhanilər, maaflar, habelə kəndlilər haqqında kəndbəkənd məlumat verilir (120, h. III, 91 s.268). Həmin məlumatlar xanlıq əhalisinin sosial silki quruluşu barəsində də təsəvvür yaratmağa imkan verir. Bəylər ali silk içərisində əsas yer tuturdu. Onlar irsi və şəxsi bəylərə bölünürdülər. Bəylər kəndlilər üzərində inzibati polis hakimiy- yətinə malik idilər. Bəylərin başlıca vəzifəsi xanın qarşısında istənilən xidmətə hazır olmaq idi. Bəylər az da olsa, öz təsərrüfatlarını yaradırdılar. Bəylər həmçinin böyük siyasi qüvvə idilər. Xanın hakimiyyətinin möhkəmliyi xeyli dərəcədə onlardan asılı idi (9, s.561, 562). Qarabağ xanlığı əhalisinin sosial strukturunda ruhanilər xüsusi yer tuturdular. Onlar vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olmaqla vəqflərin və dini rüsumların (zəkat, xums və s.) hesabına dolanırdılar (9, s.561). Qarabağ xanlığında vergi və mükəlləfiyyətlərin əksəriyyə- tindən azad olunmuş təbəqə - maaflar xanlıqda xüsusi yer tuturdular. Onlar xanlıqda polis - mühafizə rolunu yerinə yetirirdilər. Eyni zamanda maaflar müharibə zamanı qoşunun əsasını təşkil edirdilər. Mirzə Camal Cavanşir yazırdı: «Adları nökər və qoşun dəftərində qeyd olunmayan ailələrin nökər və qoşun əhlindən, habelə adları dəftərdə qeyd olunmuş nökər və qoşun əhlindən heç bir şey alınmırdı. Onlar maaf idilər» (55, s.144). Maafların üzərinə qoyulan vəzifələrin layiqincə yerinə yetirilməsi üçün xan onlara iri torpaq sahələri bağışlayırdı. Maaflar vergi və ən ağır mükəlləfiyyətlərdən tamamilə azad idilər. Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi Qarabağ xanlığında da maaflıq irsən keçirdi, onun ömürlük olması haqda da məlumatlar var (9, s.561). Qarabağ xanlığında da cəmiyyətin sosial silki strukturu- nun ən aşağı pilləsini kəndlilər, rəiyyətlər, rəncbərlər və elatlar təşkil edirdilər. Kəndlilər hüquqlarına və mülki vəziyyətlərinə görə öncə sadalanan həmin sosial təbəqələrə bölünürdülər. Rəiyyət kənd icmasının xəzinə və ya ali silk torpaqlarında yerləşməsindən asılı olaraq dövlət və sahibkar rəiyyətlərinə bölünürdülər. Onların pay torpaqları, burada təsərrüfat qurmaq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|