Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
98 təhkim olunurdu. İbrahimxəlil xanın dövründə onun fərmanlarında həmin torpaqların satılması, dəyişdirilməsi və ya bağışlanılmasına yol verilmirdi (6, s.154). Kiçik Qafqazın cənub-şərq çıxıntısında, əsasən Kür və Araz çayları arasında yerləşən Qarabağ xanlığı Azərbaycan ərazisinin ən mühüm, məhsuldar torpaq sahələrinin xeyli hissəsini əhatə edirdi. Qarabağ xanlığı Səfəvilər dövləti dövründə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyinin bir hissəsində meydana gəlmişdi. V.Minorskiyə görə, Qarabağ istilahına yazılı qaynaqlardan ilk dəfə Həmdullah Mustoufinin «Nüzhət əl- qülub» adlı əsərində təsadüf olunur. Ehtimal ki, «Qarabağ» adı bu gün izi mövcud olmayan hansısa bir türk elinin adı ilə bağlıdır. Mərkəzi Şuşa olan Qarabağ Arazla Kür çayı arasında yerləşirdi (143, s. 192). H.Məmmədov (Qaramanlı) «Gəncə- Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri» adlı qaynağa yazdığı ön sözdə tarixi qaynaqlara istinad edərək qeyd edir: - “İstər XVI əsrin sonunda, istərsə də XVIII əsrin əvvəllərində Gəncə- Qara bağ əyalətinin ərazisi əsasən, dəyişməz olmuşdur. Əyalətin sərhədləri şimalda Kür çayı boyunca davam etmiş, Kürün Araz çayı ilə birləşdiyi yerdən Araz çayı boyunca qərbə doğru Bərgüşad divasına və buradan şimal istiqamətində, Göyçə gölünün şərq hissəsindən keçərək yenə də şimala doğru, Tiflis əyalətinə daxil olmuş Borçalının cənub hissəsi və Taşır nahiyəsi il ə həmsərhəd olan Lori qəzasına qədər uzanırdı» (23, s.7). Ancaq Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinin ərazisində meydana ç ıxmış Qarabağ xanlığının coğrafi-siyasi sərhədlərinin «Qarabağnamələr» əsasında müəyyənləşdirilməsi, bu mənbələrdə qeyd olunan məsələ ilə bağlı məlumat qıtlığı və pərakəndəliyi olduğuna görə, o qədər də asan deyildir. Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində göstərilir ki, Şuşa xanlığın mərkəzi olduqdan sonra, xan «Mehri, Güney m ahallarını Bərgüşada qədər Qaradağ hakimindən alıb özünə tabe etdi. Tatev və Sisyan mahallarını Naxçıvan hakimindən, Zəngəzur və Qapan mahallarını Təbriz bəylərbəyindən aldı. Kolanıların məskəni olub Uşacıq kəndindən Göyçə sərhədinə qədər uzanan Tərtər 99 çayı sahilindəki yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə hakimlərinə aid və Xudafərin körpüsündən Kürək çayına qədər olan yerləri də öz əlinə keçirdi» (54, s.35-36). Göründüyü kimi Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatları xanlığın tarixi-coğrafi mövqeyi haqqında təsəvvür yaratsa da, ancaq bu o material əsasında xanlığın bütün istiqamətlərdən sərhədlərini dəqiq təyin etmək mümkün deyildir. Ancaq Mirzə Adıgözəl bəydən fərqli olaraq, Mirzə Camal Cavanşirin «Qarabağnamə»si xanlığın ərazisini, sərhədlərinin coğrafi hüdudlarının müəyyənləşdiril- məsi baxımından xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif xanlığın siyasi sərhədləri haqqında yazır:- «... Cə- nub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər - Araz çayıdır. Şərq tərəfdən Kür çayıdır... Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetopolla sərhədi Goran çayıdır. Qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ dağlarıdır...». Zəngəzur, Qapan, Qarabağın Çuldur, Mehri mahalları da xanlığa daxil idi (55, s.107-108, 113, 114; 67, s.206). Q arabağ xanlığının tarixinə dair salnamələrdəki materialların təhlili onları sinxron ədəbiyyatlar olduğunu, bir- birindən o qədər də fərqlənmədiklərini göstərir. Məsələn, Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camalın Qarabağ xanlığının coğrafi sərhədlər haqqındakı məlumatları eynilə Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun da əsərində təkrarlanır (67, s.206). Xanlıq Kürəkçay və Qaraçay çayları boyunca şimal- qərbdə Gəncə, cənub-qərbdə Naxçıvan, qərbdə İrəvan, şimal- qərbdə Şəki (Kür çayı boyunca), həmçinin Kür çayı boyunca Şirvan xanlıqları ilə həmsərhəd idi. Bunlardan əlavə Qarabağ xanlığının cənub-şərqində Təbriz və Ərdəbil xanlıqları yerləşirdi. Müxtəlif qaynaqların müqayisəli təhlili göstərir ki, xanlığın sərhədləri haqqında danışarkən salnamə müəlliflərinin göstərdikləri sərhədləri əsas götürmək mümkündür. «Qarabağnamə»lərdə Qarabağ xanlığının əhalisinin milli və sosial tərkibi haqqında dəqiq rəqəmlərlə göstərilmiş məlumatlar yoxdur. Ancaq xanlığın meydana gəlməsi ərəfəsində qısa zaman kəsiyinin tarixi hadisələrini özündə əks etdirən 100 «Gəncə-Qarabağ» əyalətinin müfəssəl dəftəri əyalətin demoqrafik vəziyyəti və əhalisinin etnik tərkibi barədə verdiyi məlumatlar dolğunluğu ilə seçilir. H.Məmmədov «Müfəssəl dəftər» materialları əsasında təhlillər aparmış, əyalətin əhalisinin sayı və etnik tərkibinə aid qiymətli nəticələr əldə edə bilmişdir. Onun hesablamalarına görə, Qarabağ əyalətində 19.395 mükəlləfiyyətli ailə başçısı və hər ailə isə orta hesabla beş nəfərdən götürüldükdə, əhalinin ümumi sayı təxminən 96.975 nəfərdən ibarət olmuşdur. Bu müəllif belə hesab edir ki, «Müfəssəl dəftər»də məlumatlar vergi mükəlləfiyyəti daşıyanları əhatə etdiyinə, hərbçilər, ruhanilər və onların ailə üzvləri nəzərə alınmadığına görə yuxarıda əhalinin say ı haqqında verilmiş rəqəm minimumdur, həqiqətdə isə əhalinin ümumi sayı 100 mindən çox olardı (23, s. 12-13). Bizə elə gəlir ki, möhtərəm H.Məmmədovun hesabladığı bu yekun rəqəmi də çox azdır. Belə ki, burada söhbət təkcə az sonra meydana çıxmış Qarabağ xanlığının yox, bütün Qarabağ bəylərbəyliyinin əhalisindən gedir. Digər tərəfdən hər ailə 5 yox, ən azı 5,5-5,6 nəfərdən götürülməlidir və nəhayət, üçüncüsü, müsəlman şərqində, o cümlədən Azərbaycanda vergi verən və vergidən azad əhalinin nisbəti 3:1 ilə 5:1-ə nisbəti «Müfəssəl dəftər»də yalnız Şəmkürbasan və Böyük Kürəkbasan nahiyələrində 25 kəndin qeyri-müsəlman kəndi olduğu göstərilir. Qeyri-müsəlmanların çox böyük əksəriyyətini isə XVIII əsrdə də albanlığını unutmamış xristian əhalisi təşkil edirdi (23, s.13). Çarizmin idarəçiliyi dövründə yazılmış və onun ideologiyası ilə səsləşən «Qarabağnamələr»də isə Qarabağ xanlığında demoqrafik proseslər, xüsusilə əhalinin sayı öz əksini tapmamış, ancaq əhalinin etnik tərkibi ilə bağlı fraqmentar xarakterli məlumatlara təsadüf edilir ki, bunların təhlili əsasında əhalinin etnik tərkibi və etnik tərkibdə müəyyən hərbi-siyasi tarixi hadisələrlə bağlı baş vermiş dəyişiklikləri qismən də olsa izləmək mümkündür. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|