141
KİTABŞÜNASLIQ
Şəhla TAHİRQIZI
MONOQRAFİYALAR ELMİ ƏDƏBİYYATIN NÖVÜ KİMİ
Kitab nəşri olduqca mürəkkəb, sistemli yaranışdır. O, bir-biri ilə qarşılıqlı
surətdə bağlı olan və biri-digərini tamamlayan elementlər toplusudur. Onun ən
vacib elementi mətndir. Mətnlər ədəbiyyatın növündən, məzmunundan və
janrından asılı olaraq müxtəlif struktura və fikri elementlər məcmuuna
malikdir. Beləliklə, nəşri ümumilikdə mürəkkəb və yaxşı təşkil olunmuş
informasiya sistemi kimi nəzərdən keçirmək mümkündür.
Hər bir kitab, istər tədris ədəbiyyatı olsun, istər bədii, istərsə də elmi olsun,
onlar müəyyən bilik sahələrinin oxucuları üçün yaradılır. Bu biliklər də, öz
növbələrində müəyyən konkret bir məqsədlə təqdim edilir: bu və ya digər sahə
üzrə toplanmış biliklərin ümumiləşdirilməsi, elmi tədqiqat nəticələrinin
mübadiləsi, dünyagörüşün, ideoloji, siyasi baxışların formalaşması, dövlət və
ictimaiyyətin mövqeyinin, hüquqi və mənəvi normaların oxucuya çatdırılması
və s. Ədəbiyyatın ictimai təyinatı dedikdə, əsasən, onun oxucuya təsir etməsi
başa düşülür. Demək olar ki, müxtəlif ədəbi əsərlər ictimai fəaliyyətin – elmin,
təhsilin, ideoloji və siyasi tərbiyəvi işin, xalq təsərrüfatı sahəsinin, mədəniyyət
və incəsənətin müxtəlif sferalarına xidmət edir.
Ədəbiyyatın ictimai təyinatı da müəyyən oxucu auditoriyasını nəzərdə tutur.
Ədəbi əsərlərin oxucu ünvanı onun ictimai, məqsədli təyinatı ilə birlikdə ədəbi
anlayışın sistemləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Ədəbi əsərlərin onların
təyinatına və oxucu ünvanına belə sistemləşdirilməsi funksional hesab edilir.
Hər bir kitabın səciyyəvi xüsusiyyəti onun növünə müəyyən dərəcədə təsir
göstərən informasiyanın xarakterindədir. Və bu xarakterin də əsas
əlamətlərindən biri problemin dərindən tədqiqidir. Elmi nəşrlərdə
informasiyanın əks etdirilməsində mövzunun arqumentləşdirilmiş əsaslar və
sübutların səmərəli tədqiqi metodları yüksək elmi səviyyədə işlənilməli və
özünəməxsus dil-üslub vasitələri olmalıdır.
"Kitab işi özlüyündə rəssamlıq, heykəltəraşlıq, kino, teatr kimi millətin
mədəni yaradıcılığının mühüm bir sahəsidir. Əslində hər şeyin başlanğıcı kitab-
142
dır – hər şey kitabdan başlanır, hər şey kitabdadır. Bir vaxt deyərdilər ki,
İnternet əsrində kitab öz əhəmiyyətini itirəcək, amma indi məlum olur ki,
İnternet kitabı əvəz edə bilmir. İnsan zəruri bilikləri, akademik və sistemli
savadı sakit bir şəraitdə kitabla baş-başa qalanda daha yaxşı mənimsəyir.
Demək, bəşəriyyət hələ bundan sonra da kitabsız keçinə bilməyəcək" (1, 5).
Hər bir kitabın özünəməxsus funksional əlaməti və funksiyalar tərkibi
mövcuddur. Lakin müəyyən funksional əlamətlər hansısa konkret bir nəşrlə
bağlıdır. Kitab nəşrinin əsas tipoloji kateqoriyalarından biri də nəşrin növüdür.
O nəşrlərin tipoloji qruplaşmasını ehtiva edir. Hər bir nəşr növü,
formalaşmasından asılı olaraq, standart əsaslara malikdir:
1)
təyinatına görə;
2)
informasiyanın əlamətinə görə;
3)
informasiyanın analitik-sintetik işlənilməsinə görə;
4)
əsas mətnin maddi quruluşu, həcmi və tərkibinə görə;
5)
informasiyanın dövrülüyü, strukturu və xarakterinə görə.
Sadalanan əlamətlər arasında bütün nəşrlər üçün ümumi olanları ayırmaq
vacibdir. Hər bir nəşrin spesifik xüsusiyyətləri isə məqsədyönlü təyinata malikdir
və onlar nəşrin funksional rolunu və xarakterini cəmləşdirilmiş şəkildə əks
etdirir.
Ədəbi əsərlər janrına görə elmi, bədii, bədii-publisistik, elmi-kütləvi, kütləvi-
siyasi, rəsmi, tədris ədəbiyyatına bölünürlər.
Hər bir elmlə yanaşı onun kütləviləşdirilməsinə ehtiyac yaranır və bu ehtiyacı
da kitab yerinə yetirir.
Monoqrafiyalar da elmi ədəbiyyatın növü olub konkret bir mövzuya həsr
olunmuş elmi-tədqiqat əsəridir (4,114). Monoqrafiya yunan sözüdür: mono-tək,
qrafo-yazıram deməkdir. Bu elmi yaradıcılıq işidir, müəyyən problem və ya
müasir elm aləmini narahat edən hansısa məsələnin araşdırılması haqqında olan
materialın əhatəli şərhidir. Monoqrafiyaları haqlı olaraq elmi əsərlərin əsas
janrı hesab edirlər. Burada qarşıya qoyulan problemlər, biliyin müəyyən bir
hissəsi və sahəsi tam və əhatəli şəkildə araşdırılır və ya işıqlandırılır.
Monoqrafiyalarda eksperimental işlər nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilir (2, 29).
Monoqrafiyalar ayrı-ayrı empirik faktların təsvirindən və onların
öyrənilməsindən elmi nəzəriyyənin sistemli şərhinə, elmi axtarışlar
strategiyalarının yaradılması üçün keçidə imkan verir. Elmi monoqrafiya bu
gün elmin keçdiyi müəyyən yola yekun və gələcək elmi dərkə başlanğıc
nöqtədir.
Monoqrafiya elmi kitab nəşri hesab edilir. Əsas məqsədi bir əsərdə bir və ya
bir neçə müəllif tərəfindən hazırlanmış bir problem və ya mövzunun ətraflı və
tam məzmuna malik olmasını təmin edən bir nəşrdir.
143
Məzmununa görə monoqrafiyalar fundamental elmi əsərdir. Onun əsasını
elmi problemlərin ətraflı işlənilməsində böyük əhəmiyyətə malik olan əvvəlki
elmi nailiyyətlərin və əsərlərin yenidən məqsədyönlü tədqiqi təşkil edir.
Təyinatına görə monoqrafiyalar müəyyən bir sahənin – elmi informasiyaların
kommunikasiyalar sisteminə aid edilir və yeni-yeni problemlərin həllinə
istiqamətləndirilir. Onlar əsas etibarilə tədqiq olunan həmin problemlərinin
sahəsi ilə bağlı alim və mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulur.
Elmi nəşr olduğu üçün monoqrafiyalarda tədqiq olunan predmet, onun elmi
tədqiqat kimi məqsədi, xarakteri, metodu və nəticələri əksini tapmalıdır. Qeyd
etmək lazımdır ki, elmi nəşrlərin redaktəsi zamanı elmi ədəbiyyatın janr
xüsusiyyətlərinin düzgün işıqlandırılmasına diqqət yetirmək əsas amillərdəndir.
Prinsipcə elmi nəşrlərin əsasını təşkil edən elmi ədəbiyyatı, yəni monoqrafiyanı
üç hissəyə bölmək olar: giriş, əsas mətn və nəticə. Onların hər birinin öz
təyinatı, quruluşu və məzmun dolğunluğu vardır.
Girişdə, ilk növbədə, mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədyönlülüyü
əsaslandırılır, tədqiqatın aparılmasının məqsədi araşdırılır. Bundan əlavə,
tədqiqatın aparılması şəraiti, metodu da göstərilə bilər. Eyni zamanda
nəticələrin qısa şəkildə xüsusiyyətləri və bu xüsusiyyətlərin qiymətləndirilməsi
və reallaşdırılma səviyyəsi, əsas hissədəki materialın qısa şərhi də
monoqrafiyanın girişində əksini tapa bilər.
Giriş, bir qayda olaraq, əgər xülasə məqsədyönlü əsaslandırılmışsa, öhdəsinə
düşən vəzifəsini yerinə yetirmiş olur, onun mövzusu və müzakirə olunan
məsələlərin əhatə dairəsi xarakterizə edilir, məqsədin təyinatı əks olunur;
tədqiqatın seçimi əsaslandırılır, istifadə olunmuş mənbələr səciyyələndirilir.
Həmçinin burada mövcud xülasənin digərləri ilə müqayisədə xüsusiyyəti
açıqlanır, informasiyanın analiz və sintezinə yanaşma izah edilir, əsas mətnin
kompozisiya quruluşuna, üslub və terminoloji xüsusiyyətinə nəzər yetirilir,
müəllif və ya tərtibçilər haqqında məlumatlara yer verir.
Əsas mətndə isə məqsəd, problemin tədqiqi prosesi, mövzunun
məqsədyönlülüyünün şərhi, tədqiqatın aparılmasıdır. Burada qarşıya qoyulan
məsələlər və onların həllinin vacibliyini bildirən şərhlər və izahatlar, dəlillər və
əsaslandırmalar göstərilir. Əsas mətnin məqsədi yeni biliyin informasiyanın
analizi və sintezi vasitəsilə formalaşdırılmasına xidmət edir.
Elmi ədəbiyyatın əsas mətnini elmi anlayışlar sistemi təşkil edir. Belə elmi
anlayışlar bu və ya digər hadisənin, yaxud predmetin elmi dərk edilməsinin
vəzifələri, prosesi və nəticələri haqqında təsəvvür yaradır. Janr xüsusiyyətindən
asılı olaraq onlar ədəbi vasitələrlə elmi tədqiqatın müəyyən dərəcədə tamlığını
əks etdirir. Beləliklə, monoqrafiyaların bir elmi ədəbiyyat kimi məqsədi əsas
mətndə qarşıdakı məsələni lazımi səviyyədə işıqlandırmaq, problem açıqlamaq,
kitabda elmi problemin hər bir aspektini aydın şəkildə təqdim etməkdir.
Hər bir əsərdə olduğu kimi, elmi əsərdə də müəllif tərəfindən təqdim olunan
Dostları ilə paylaş: |