Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

100 
 
 
 
Şəkil 39. KŞ-də orogenik  vilayətlərin  lokal  qırışıq  strukturları: 
a – Baysuntau (Qərbi  Tyan-Şan);  b – Babataq;  c – Qlover (Arizona  ştatı, ABŞ);  d – Aktaş (Tacikistan  
depressiysı). 
 
Dağlıq-Tayqa  şəraitində strukturmaddi komplekslərin deşifrələnməsi 
çətin olduğu üçün, bu sahələrin relyefini bərpa etmək çox vaxt mümkün olmur. 
Şaquli və horizontal istiqamətlərdə parçalanmış sahələrin deşifrələnməsi də 
əlverişli deyildir, çünki geoloji strukturların bəzi hissələri kölgələr içində 
«batır». 
Kontinental vulkanik qurşaqlar - yer qabığının özünə  məxsus ele-
mentləridir. Onlar tamamilə vulkanik süxurlardan və qranitoid tərkibli int-
ruziyaların geniş yayılmış komaqmatiklərindən təşkil olunur. Vulkanik qatın 
daxili quruluşu da özünə  məxsus olur, onlar üçün xüsusi qırışıqlıq strukturlar 
deyil, tektonovulkanik depressiyalar, qrabenlər, ekstruziv günbəzlər, kalderalar 
uçqunlar və s. struktur formalar xarakterdir.      
Kontinental və regional generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillərdə vul-
kanik qurşaqlar  peneplenin, eyniyaşlı tektonik elementlərlə birlikdə, vahid 
səthilə örtülməmişdirsə, fototəsvirin xüsusiyyətlərinə görə aydın sərhədlənir. 

---

101 
 
Vulkanik qurşaqların sərhədləri qırılmalarla üst-üstə düşdüyü zaman daha 
inamla keçirilir. Vulkanik qurşağın ayrı-ayrı halqaları çox vaxt foto təsvirin 
müxtəlif rəsmləri ilə (adətən dendrit formalı) səciyyələnir. Çox zaman, xüsusən 
Mərkəzi Qazaxstanda püskürmə süxurları arasındakı vulkanik qurşağın qədim 
əsasının qalxması yaxşı seçilir.   
 
 
 
Şəkil 40. Baysun çökəkliyinin (Orta  Asiya)  KŞ-nin geoloji deşifrələmə  sxemi: 
1-3 – təmaslar: 1 – stratiqrafik, 2 – tektonik, 3 – bölgüsüz, 4 – müxtəlif  deşifrə  sahələrinin 
sərhədləri; 5 – şumlanmış  sahələr; 6 – lokal  lineamentlər; 7 - nişanlayıcı horizontlar. 
 
Kontinental və regional generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillərdə struk-
turlar adətən dərinlik qırılmalarına uyğun gəlir.     
Lokal generalizasiya səviyyəli  şəkillərdə sahəvi obyekt kimi ayrı-ayrı 
vulkanotektonik depressiyalar, qrabenlər, törəmə  əyilmələri ayrılır. Onlar 
təsvirin rəsminə və ümumi foto rəngçalarına görə seçilir. Bu şəkillərdə çox vaxt 
törəmə kvarslaşma və başqa təzahürlərlə müşayiət olunan iri subvulkanik 
kütlələr rast gəlir. Onlar ağımtıl foto rəngçalarına malik olur, lava və tuf 
örtüklərinə cavab verən, nisbətən tünd sahələrdə aydın seçilirlər. Bəzən sahəvi 
obyektlər kimi, iqnimbritdən təşkil olunmuş ayrı-ayrı cavan platobazaltlar və 
depressiyalar deşifrə olunur. Vulkanik çökmə komplekslərdən təşkil tapmış 
sahələr də yaxşı seçilir. Onlar üçün nazik zolaqlı rəsm çox xarakterdir.        
Dəqiq generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillər iri lava axımlarını, tuf 
laylarını, vulkanik-çökmə lay dəstələrini, müxtəlif formalı subvulkanik və 

---

102 
 
ekstruziv kütlələri, ayrı-ayrı vulkanik aparatları (kalderaları, nekləri,  şlak 
konuslarını, çat püskürmələrinin köklərini) deşifrələməyə imkan yaradır.          
Beləliklə, struktur geoloji tədqiqatlar üçün 1: 2 500 000 və daha irimiq-
yaslı kosmik şəkillər daha yararlıdır. Kiçik miqyaslı şəkillər yalnız əlverişli şə-
raitdə məlumat daşıyır. Kosmik şəkillərdə laylı komplekslərin özünü əksetdir-
mə dərəcəsi, bu kompleksləri təşkil edən süxurların müxtəlifliyindən bir o qədər 
deyil, onların yatım xüsusiyyətlərindən, laylaşmasından və denudasiya pro-
sesinə qarşı dayanıqlıq dərəcəsindən asılıdır (şəkil 41). Sadə monoklinal və ya  
 
 
Şəkil 41. KŞ-də qırışıq qurşaqlar: 
a – Zaqros,  b – Cənubi  Makran,  c – Appalaçi,  d – Kelpintaq. 
 
qırışıqlıq strukturu yaradan, ritmik quruluşlu qalın laylı qatın təhlili zamanı 
kosmik təsvirlərin daha aydın geoloji modeli formalaşır. Belə quruluşlu lay 
dəstələri dağ  qırışıqlıq komplekslərinin kənar hissələrinin mezozoy paleogen 

---

103 
 
kəsilişləri üçün xarakterikdir. Lakin onlara daha cavan və  qədim çöküntülərin 
arasında da rast gəlinir. Laylı  əmələgəlmə strukturlarının mürəkkəb quruluşlu 
relyefdə yaxşı görünməsinə baxmayaraq, onların təsvirlərinin homogeniza-
siyasına gətirib çıxarır.     
Struktur-geoloji təhlil üçün paleozoy qırışıqlıq və xüsusən paleozoya-
qədər ki stratifikasiya olunmuş komplekslərin kosmik təsvirləri çox çətindir. 
Hətta bu süxurların zəif metamorfizmləşməsi onların möhkəmlik xassəsini 
(denudasiyaya nisbətən) tarazlaşdırmağa gətirib çıxarır. Onlar artıq relyefi 
«tutub saxlamaq»xüsusiyyətini itirir və uyğun olaraq, yüksəklik təsvirlərdə pis 
oxunur.  
Bəzi hallarda laylı süxurlar, optik xüsusiyyətlərinə görə, elə müxtəlif olur 
ki, yalnız fotorəngçalarına görə seçilir.  
Bundan  əlavə, layların ortasıldırım monoklinal yatımları  şəraitində sü-
xurların dayanıqlığındakı cüzi fərq, bu layların geoloji strukturunu əks etdirən 
sıravi kuest relyefinin formalaşmasına kömək  edir. 
Maraqlıdır ki, relyefin hamarlanması  şəraitində (Qazaxstanın alçaq 
təpəlik tipli) paleozoy yaşlı laylı qatların deşifrələnməsi üçün şərait, dağlıq 
rayonlara nisbətən,  əksər hallarda yaxşılaşır. Peneplenin inkişafı  şəraitində 
müxtəlif litoloji tərkibə malik süxurların üzərindəki kiçik qalınlıqlı elüvial 
örtük, çox vaxt optik  xassələr baxımından, köklü süxurlara nisbətən daha 
müxtəlif olur. 
Distansion zondlama məlumatlarına  əsasən, dərin metamorfizmləşmiş 
süxurlar çox çətinliklə strukturgeoloji təhlil olunur. Onlar üçün litomorf relyef 
səciyyəvi deyildir, strukturları mürəkkəb, optik xüsusiyyətləri isə yaxındır. 
Ortamiqyaslı  şəkillərdə  dərin metamorfizmləşmiş süxurların təsviri  əksər 
hallarda homogen olur. Lakin irimiqyaslı  şəkillərdə kifayət qədər böyük 
strukturformasion komplekslərin sahəvi yerləşməsini, xüsusən onların yayıl-
ması qırılma pozulmaları ilə nəzarət olunursa, təyin etmək olar.     
Cavan submetamorfizmləşmiş çökmə komplekslər distansion zondlama 
məlumatlarına əsasən geolojistruktur təhlil üçün  xüsusi qrup obyektləri təşkil 
edir. Dağarası çökəklikləri doldurmuş neogen dördüncü dövr yaşlı terrigen 
molassların daxili strukturu, molass prosesinə davamlılığının zəif seçilməsinə 
görə, kosmik şəkillərdə (xüsusilə ağ-qara şəkillərdə) zəif aşkar olunur.     
Əgər molass əmələgəlmələrinin kəsilişində optik ziddiyyətli qatlar (Tacik 
depressiyasının qırmızı  rəngli molasslarında ağ gips horizontu) və ya qeyri-
molass tipli qatlar (məsələn, Kür çökəkliyinin boz molasslarında sarmatın 
möhkəm dəniz əhəngdaşları və qumdaşları) rast gələrsə, onların deşifrələnməsi 
xeyli asanlaşar. Birinci halda, molassların strukturu fotorəngçalan  əlamətinə, 
ikinci halda isə strukturgeomorfoloji əlamətlərinə görə ayrılır. Nəhayət, de-
şifrələmə üçün daha bir əlverişli süxur birliyi molass kəsilişlərində konqlomerat 
və kobud qırıntılı terrigen süxur dəstələrinin növbələşməsidir. Konqlemeratlar, 
praktiki olaraq, həmişə sipər səthlər  əmələ  gətirir. Burada relyefin struktur-

---