Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?
Yüklə 3,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 əgər o, kölgə ilə əhatələnmişdirsə) görünür. Lokal və dəqiq səviyyəli şəkillərdə isə üstəgəlməyanı relyefin bütün elementlərini aşkar etmək mümkündür. Şəkil 50. KŞ-də üstəgəlmələrin struktur-geomorfoloji ifadəsi. Passiv üstəgəlmə strukturları, üstəgəlmə paketləri və örtükləri də relyefdə zolaqlı şəkil əmələ gətirir, lakin onların struktur interpretasiyası (distansion zondlama məlumatlarına görə) çətin olur, çünki belə relyefi başqa passiv strukturlar da verə bilər. Relyef tipləri arasında yerdəyişmə deformasiyası zonalarının relyefi daha yaxşı “tanınma” ilə fərqlənir. Bu da onunla əlaqədardır ki, yer dəyişməyanı relyefin elementləri çox vaxt regional geomorfoloji zonallığın eninə və ya diaqonal istiqamətlənmiş səciyyəvi kompleks formalar əmələ gətirir. Bundan əlavə, relyef elementlərinin planlı yerdəyişməsi, həmin amplitudun şaquli yerdəyişməsinə nisbətən asan aşkar olunur (şəkil 51). Geomorfoloji quruluşlu yerdəyişmə zonalarının üç əsas növü müşahidə olunur: erozion dərə sistemi boyunca relyefin litomorf elementlərinin planlı 124 yerdəyişməsi; ana süxurların litologiyası ilə əlaqədar olmayan relyef element- lərinin analoji yerdəyişməsi və nəhayət relyefin müsbət formalarının səciyyəvi xətti əyilmələri. Birinci - eninə yerdəyişmə ilə pozulmuş, passiv preparasiya olunmuş qırışıqlıq strukturların relyefi üçün ən tipik haldır. Keyfiyyətli or- tamiqyaslı kosmik şəkillərdə bir neçə fəal yerdəyişmələr çox aydın aşkar edilir. Şəkil 51. KŞ-də horizontal yerdəyişmə strukturlarının struktur-geomorfoloji ifadəsi. Relyefin cavan formalarının planlı yerdəyişməsi fəal yerdəyişmə zona- larında müşahidə olunur (Orta Asiya Talasso-Fərqanə, Darvaz-Qara-Gül və s.). Burada relyefin xətti çökmələri boyu, eninə səmtli cavan dərələr və onları suayırıcılarına bölən, bəzən isə terras gətirmə konusları və s. vasitəsilə yaranmış qanunauyğun sistematik yerdəyişmələr aşkar olunur. Kosmik təsvirlərdə aşkar edilmiş relyefin cavan elementlərini, planlı yerdəyişmələrdən istifadə edərək, P.Molner, P.Topolye, V.Q.Trifon və s. təd- qiqatçılar təyin etmişlər. Aralıq dənizi qurşağının şərq hissəsinin və Mərkəzi Asiya dağlarının (Çəmən, Attıdağ, Çunqur, Anatolu və s.) bir çox iri qırılmaları yeni və müasir mərhələdəki yerdəyişmə kimi inkişaf etmişdir. Belə halda, əgər 125 yerdəyişmə deformasiyaları ensiz qırılma struktur zonalarında lokallaşmamış- dırsa və nisbətən geniş zonalarda paylanmışdırsa, onda bu zonaları kəsən rel- yefin xətti elementləri səciyyəvi S və Z-yə bənzər planlı formalar şəklini alır. Kosmik şəkillərdə təsvirin uyğun «şevron»rəsmi, yerdəyişmə zonasında rel- yefin çoxlu miqdarda paralel xətti elementi əks olunduğu halda daha aydın görünür. 8.5. Regional və qlobal struktur-geomorfoloji tədqiqatlarda kosmik təsvirlərin təhlili Regional struktur geomorfoloji təhlilin əsas məqsədi iri regionların ən yeni struktur planının aşkar edilməsi, tektonik və neotektonik vahidlərdən təşkil olunmuş ümumiləşdirilmiş relyef xüsusiyyətlərinin və relyef əmələgəlmə proseslərinin öyrənilməsidir. Distansion zondlama materiallarının məlumatları əsasında yeni struktur planları öyrənərkən, əsas diqqəti iri strukturların sər- hədlərinin dəqiqləşdirilməsinə və onların sahəvi yerləşməsində dərinlik nəza- rətinin təyininə vermək lazımdır (şəkil 52, 53). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, əsas neotektonik elementlərin sərhədləri (platforma düzənlikləri və dağ qırı- şıqlıq əyalətləri) daxilində müxtəlif ən yeni stukturlar olan, özünəməxsus struktur karkas əmələ gətirən nizamlanmış xətti deformasiya sistemləri ilə nəzarət edilir. Tyan-Şan və onun əhatə etdiyi regionun timsalında V.İ. Makarov və L.İ.Solovyova göstərmişlər ki, xətti regional zonaların neotektonik əhə- miyyəti, onlarla iri qırılma pozulmalarının daxil olub-olmamasından və həm- çinin onların qədim tektonik zonalara uyğun gəlib-gəlməməsindən asılı de- yildir. Müxtəlif istiqamətli regional xətti zonaların eynihüquqlu olmasının etirafı bu müəllifləri «Kəsişən struktur plan» (ən yeni strukturların) konsep- siyasına gətirib çıxardı ki, sonradan da o, digər regionlara tətbiq edildi. Struktur geomfoloji tədqiqatların bu aspekti lineamentlərin öyrənilməsinə həsr edilmiş 9-cu fəsildə daha dəqiq araşdırılacaqdır. Regional səviyyəli kosmik şəkillərdə yaxşı görünən, hətta kiçik relyef formaları müxtəlif praktiki məsələlərin həll edilməsinə imkan yaradır. Məsələn, İssık-Kul rayonunun erozion şəbəkəsini öyrənən S.A.Sladkopevtsev belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bu sahənin parçalanması relyefin yüksəkliyindən və tipindən asılıdır. Parçalanmanın daha böyük dərinliyi maksimal qalxımlarda alp relyefli dağ silsilələrində müşahidə olunur. Burada iri novlar uzunməsafəli və kəskin yamaclıdır lakin parçalanmaların bölgüsü böyük deyildirş Onların yamacları çox vaxt hamarlanmışdır. Ehtimal ki, parçalanmanın sıxlığı yamac proseslərinin fəallığı ilə, relyefin uzun müddət buz altında konservasiyası, kiçik relyef formalarını kəsən ekzarasiya ilə məhdudlaşır. Bundan əlavə, yüksək dağlıq hissə kəsimlərinin seyrəkləşməsini buradakı selektiv denudasion səth- lərin inkişafı və hamarlanmanın qədim yüksək qalxmış səthlərinin mənimsənil- məsi ilə izah etmək olar. 126 Şəkil 52. KŞ-də yüksək dağlıq (intensiv parçalanmış) ərazilərin gölləri: a - İssık-Kul (Mərkəzi Tyan-Şan); b – Kara-Kul (Pamir). Orta dağlıq yüksəkliklərdə və qalxmış dağətəyi şleyflərdə parçalanmanın sıxlığı nisbətən kiçik kəsimlərdə maksimal olur ki, bu da eroziyanın fəallığının nisbətən zəif olmasına baxmayaraq, eroziyaya uğramış süxurların yumşaq və ya doğranmış olması ilə izah olunur. Nəhayət, azmeylli dağətəyi düzənliklərdə parçalanmanın dərinliyi minimuma enir və eyni zamanda müvəqqəti su axımı şəbəkəsinin sıxlığı azalır. Kosmik şəkillərin köməyi ilə Yerin və digər yer qrupu planetlərinin müxtəlif rayonlarının regional geomorfoloji və struktur geomorfoloji xəritələri tərtib edilmişdir. Hətta yaxşı öyrənilmiş rayonlarda kosmik təsvirlər həm müxtəlif yaşlı geomorfoloji səthlər və kəsimlərin paylanması, həm də relyefdə yeni və ən müasir neotektonik süxurların yayılma formaları haqqında yeni mə- lumat almağa imkan verir. Əsas etibarilə, kosmik şəkillərin tətbiqi ilə mümkün Yüklə 3,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|