Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

114 
 
kompleks formalarının öyrənilməsi hesab olunur. Yeni tektonik strukturların 
belə kompleks indikasiyası nisbətən inandırıcı, relyefin kompleks formalarının 
geoloji interpretasiyası isə çox vaxt yeganə olur. Məsələn, kosmik təsvirlərdə 
dağlıq zonaların iri müsbət fəal strukturlarını, praktiki olaraq, həmişə  aşkar 
etmək mümkündür (şəkil 44); onların zirvə  səviyyələrini formalaşdıran geniş 
denudasiya və ya seçmə denudasiya səthləri; bütövlükdə mərkəzəqaçan xətti və 
ya dendritəoxşar hidroşəbəkə  rəsmləri  əmələgətirən dərin çoxpilləli eroziya 
kəsimləri və s. Dağarası çökəkliklərin əksəriyyəti zonalkonsentrik relyefə malik 
olur.  
Müxtəlif mənşəli, nisbətən kiçik relyef formalarının sahəvi uyğunluğunun 
təhlili lokal neotektonik strukturları aşkar etməyə imkan yaradır. Neft  axtarış 
və neft proqnozlaşdırma tədqiqatlarında bu analiz xüsusilə aktualdır. Burada 
müsbət lokal strukturlara karbohidrogenlərin potensial tələləri kimi baxmaq 
olar.  
Bu halda, relyef formalarnın birliyinin, bəzi hallarda nəinki səthi, hətta 
dərinlik strukturlarının indikatoru olması xüsusilə mühümdür. 
 
 
 
Şəkil 44. KŞ-də dağlıq  vilayətlər: 
a – Hinduquş  və  Cənubi  Pamir, b – Qərbi  Pamir,  v – Kun-Lun, q – Cənubi  Tyan-Şan. 
 

---

115 
 
 
8.4. Lokal ən yeni strukturların relyefinin  
deşifrələnməsi  və tektonik təhlili 
 
Landşaft xəttiliyinin təhlili. Cavan dağ  qırışıqlıq zonaların nisbətən 
hamarlanmış rayonlarının çökəklikləri dağətəyi adlanır. Horizontal selektiv-
denudasiya səthləri və  həmçinin platforma düzənliklərinin bəzi rayonlarının 
ortamiqyaslı kosmik şəkillərində, nazik, paralel cizgili görünüşü olan təsvirin 
özünəməxsus rəsmləri aşkar edilir. Mobil əyalətlərin relyefində bu görünüşlərə, 
uzunluğu bir neçə kilometrlərlə ölçülən, nisbətən kiçik eroziya çökəklikləri 
cavab verir ki, onlar da aydın sahəvi nizamlanmaya malikdir. Sonuncu, nə-
zərdən keçirilən çökəkliklərin paralelliyi və onlar arasındakı  məsafənin təx-
minən eyni olmasında öz əksini tapır. Relyefin bu  sistem elementləri lokal 
inkişafa malik olaraq, əksərən xətti, nisbətən kiçik izometrik sahələr tuturlar. 
Bəzən belə sahələrin yığımı aydın görünən xətti konsentrik rəsm əmələ gətirir. 
İrimiqyaslı aeroşəkillərin dəqiq təhlili və çöl müşahidələri göstərir ki, 
kosmik şəkillərin paralel cizgiləri iki növ eroziya formansını birləşdirir. Bunlar 
ya əsas mezorelyef formalarını əmələ gətirən paralel erozion çökmə,ya da ikinci 
dərəcəli paralel cizgilər kimi görünən kiçik dərələr və başqa erozion şəbə-
kələrdir ki, onların da arasındakı münasibət mürəkkəb ola bilər. 
9-cu fəsildə 43a saylı şəkildə  Suraxan dərə çökəkliyinin (Orta Asiya) bir 
rayonunun deşifrələmə sxemi göstərilmişdir. Burada, ümumiyyətlə, cənub-şərq 
istiqamətli əsas su axımları və onların cənub-qərbə doğru eninə və digər səmtli 
qolları  tərəfindən yaranmış qanadvari hidroşəbəkə müşahidə olunur. Sub-
meridional erozion çökəkliklər daha az inkişaf etmişdir və çox zaman onlar az 
dərinlikli kor dərələr şəklində olmaqla, xüsusi su ayırıcılarında yerləşərək, əsas 
hidroşəbəkəyə çatmırlar. 
Kosmik şəkillərdə, məhz meridional istiqamətin nazik cizgilənməsi müşa-
hidə olunur. Bu, görünür ki, çökəkliklərin yüksək sahəvi düzülüşü ilə əlaqədar 
olub, həm də nisbətən cavan çat şəbəkələrini  əks etdirir. Çöl müşahidələrinin 
nəticələrinə görə, landşaft xəttiliyini, o cümlədən onlarla qanunauyğun bağlı 
olan digər səmtli xətti çökəklikləri əmələ gətirən erozion formalara nəzarət edən 
çatlar və kiçik amplitudlu qırılmalar, ümumiyyətlə səthə yaxın hesab olunur.  
Dağətəyi və dağarası çökəkliklərin kiçik relyef formalarının nizamlan-
ması hadisəsi mütəxəssislərin diqqətini çoxdan cəlb etdiyi üçün, onlar kosmik 
şəkillərin yaranmasından çox əvvəllər öyrənilirdi (S.S.Şults, A.S. Kes, Q.Lyuis 
və s.) (şəkil 45). Bu tədqiqatların nəticələri N.P.Kostenkonun işlərində öz əksini 
tapmışdır. 
N.P. Kostenko xəttiliyin sırf ekzogen mənşəli olmasını inkar edərək, 
onları struktur amillərlə əlaqədar hesab edir. Lakin belə bir sual meydana çıxır 
ki, altdakı lay qatına toxunmayan, qalınlığı cəmi bir neçə metr olan süxurların  
səthəyaxın horizontlarında çat şəbəkəsi necə inkişaf tapır. Bu məsələnin həllinin 

---

116 
 
ən inandırıcı fərziyyəsi odur ki, çatlar yuxarıdan aşağıya doğru inkişaf edərək, 
yalnız səth geodinamikası effektlərilə əlaqədardır. 
Landşaftın kiçik xətti elementlərinin sahəvi paylanması və quruluş xüsu-
siyyətləri, onların  əmələ  gəlməsini fərqli gərginlik vəziyyəti  şəraitində süxur-
ların səthi parçalanma səciyyəsi ilə bağlamağa əsas verir. Eksperimentlər göstə-
rir ki, gərginlik sahəsi həmişə diskret səciyyə daşıyır. Bu da materialda paralel 
və ya konsentrik güc xəttlərinin inkişafı ilə əlaqədar olduğundan, ona potensial 
enerjinin özünəməxsus tələsi (toplayıcısı) kimi baxmağa imkan verir. 
 
 
Şəkil 45. KŞ-də cavan dağarası çökəkliklər: 
a – Tacikistan depressiyası, b – Bausun  çökəkliyi (24-cü şəkildə  deşifrələmə  sxeminə  bax), v 
– Kulyab çökəkliyi, q – Düşənbə çökəkliyi (Qissar  vadisi), d – Alay  vadisi. 
 
Kosmik şəkillərdə aşkar edilmiş nazik paralel cizgilər gərginlik sahəsinin 
strukturunun landşaft  əksi «şəkli» ola bilər ki, bu da onun gələcək öyrənil-
məsinə perspektivlər açır. 
Son zamanlar qədim platforma sahələrində landşaftın xətti formaları aşkar 
edilmişdir. V.N.Qubin və E.A.Levkov qədim materik buzlaşması  əyalətində 
(Belorusiya) fototəsvirlərin paralelzolaqlı  şəklini tədqiq etmişlər. Onların fik-

---