139
Lineamentlərin sahəvi uyğunluq fərqi sahəvi qrup əmələ gətirir: 1)
zonalar - yəni lineamentlərin ensiz uzununa konsentrasiyaları; 2)
sistemlər -
subparalel lineament zonalarının birliyi; 3) sahələr - regionun müxtəlif
istiqamətli lineamentlər sisteminin qanunauyğun yerləşməsi nəticəsində əmələ
gələn və buna görə də çarpaz struktur planla səciyyələnən obyektlərdir.
Lineament sahələri - lineamentlərin sıxlıq dərəcəsi fərqilə, lineament
zonalarının morfologiyası və anomal uzanmanın olması, lineamentlərin öz
aralarındakı sahəvi əlaqələri və həmçinin onların, regionun qırılma və qırışıqlıq
strukturlarının əsas uzanma istiqamətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə seçilir.
Ayrı-ayrı lineamentlər və onların sistemlərinin müxtəlif qarşılıqlı əlaqə-
ləri müəyyən qrafik (həndəsi) obraz yaradır ki, bunları da yer qabığının struktur
140
şəkillərinin (rəsmlərinin) analogiyasına görə lineament şəkilləri (rəsmləri)
adlandırmaq olar. Bu
lineament şəkilləri (rəsmləri) T-Y-X- şəkilli, rombaoxşar
və digər formalarda olur.
Lineamentlər və onların qrupu yer qabığının diskretliyini
kifayət dərəcədə
obyektiv səciyyələndirə bilər. Daha çox informativ parametrlər lineament
rəsmləri və lineament səhələridir. Bunlardan birincilər diskretliyin əsas
istiqaməti və «addımı»haqqında təsəvvür yaradır, ikincilər isə diskretliyin
dərəcəsini və yer qabığının dərinlik səviyyəsinin bölünmə (parçalanma)
formasını səciyyələndirir. Lineamentlərin dolayı kinematik səciyyəsinə görə,
yer qabığının dərinlik hissələrinin geodinamik modelini qurmaq olar (şəkil 60).
Şəkil 60. Şərqi Avropa platformasının və Aralıq dənizi dağ-qırışıqlıq qurşağının
Karpat, Krım və Qafqaz fraqmentlərinin birləşmə zonasının əsas lineamentləri
(a) və geodinamik modeli (b):
1 – lineamentlər və onların nömrələri, 2 – qədim platformalar, 3 – Ukrayna kristallik
qalxanı, 4 – Skif plitəsi, 5 – dərinsulu dəniz çökəklikləri, 6 – lineament zonaları (a – eninə,
b - uzununa); 7 – özülün çıxıntısı: Vislen (1), Dunay (2), Rion (3); 8 – sıxılma istiqamətləri
(a – ümumi, b - lokal); 9 – qırılmalar və onlar üzrə qarışma istiqamətləri;10 – lineamentlərin
uzanma istiqaməti (a – şimal, b – submeridional, v – şimal-şərq, q - suben), 11– sərhədlər (a –
qədim platformaların, b – Skif plitəsinin, v – özülün çıxıntılarının).
141
9.5. Lineamentlərin və lineament
sistemlərinin interpretasiya üsulu
Kosmik şəkillərdə aşkar edilmiş lineamentlərin və lineament sistemlərinin
interpetasiya prosesi obyektlərin aşkarı və öyrənilməsi, tədqiqat rayonunun
öyrənilmə dərəcəsi, operatorun peşə hazırlığı və axtarış prosesi ilə sıx
əlaqədardır.
Lineamentlərin və lineament sistemlərinin interpretasiya prosesinə bir
neçə yanaşma nəzərdə tutulur :
müqayisəetmə - ayrı-ayrı lineamentlərin, onların sistemlərinin və ya
sahələrinin (xəritələrinin) məlum geoloji, geofiziki, seysmik və s. materiallarla
birbaşa sahəvi müqayisəsi;
statistik - ayrı-ayrı lineamentlərin hər hansı parametrinə görə sistemləş-
dirilməsi, sonra isə lineament
sistemlərinin deyil, lineament şəbəkələri para-
metrlərinin geoloji interpretasiyası;
xüsusi geoloji - fotometrik deyil, təbii obyektlər kimi baxılan landşaftın
iri xətti sistem elementlərinin inkişafı və əmələ gəlməsini yaradan səbəblərin
aydınlaşdırılması.
İlk iki yanaşma müasir lineamentologiyada geniş inkişaf tapmışdır. Daha
sadə və asan olan birinci yanaşma bütün lineamentoloqlar tərəfindən istifadə
edilir, ikinci isə geoloji tədqiqatların kompüterləşdirilməsi ilə əlaqədar geniş
inkişaf tapmışdır. Üçüncü yanaşma hələ də geniş inkişaf tapmadığına görə, onu
dəqiq araşdıraq.
Y.Q.Kats və A.V.Tevelev tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki,
lineamentlərin dərəcə tabeliyi onların geoloji interpretasiya xüsusiyyətlərini
müəyyən edir.
Beləliklə, landşaftın, kosmik şəkillərdə nazik
paralel cizgilər kimi
görünən xırda xətti elementləri (şəkil 59a) gərginlik sahələri strukturlarının
özünəməxsus lineament şəkilləri kimi interpretasiya olunur. Bu da onların
gələcəkdə öyrənilmə perspektivliyini artırır.
Landşaftın iri xətti elementlərinə (şəkil 59b) yer qabığının səthə yaxın
horizontlarının lokal qeyri-bircinsliyinin əksi kimi baxılır.
Landşaftın lokal xətti elementləri (şəkil 59c) yer qabığının səthəyaxın
horizontlarının parçalanmış və zəifləmiş zonalarına uyğun gəlir. Bu zonalar,
çox zaman dəqiq dinamik xüsusiləşməyə malik, nisbətən eynicinsli defor-
masiyaya məruz qalmış blokları ayırır.
Regional xətti zonalara dərinlik zonalarında gərginliyin kon-
sentrasiyasının əsası kimi baxılır. Burada müxtəlif müasir dərinlik hərəkətləri
baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, nəinki ayrılıqda götürülmüş hər bir yanaşma,
hətta bu yanaşmaların kompleks tətbiqi də interpretasiyanın dəqiq nəticələrinin
alınmasına təminat vermir.
142
İnterpretasiya prosesinin dəqiqliyi yeni qeydə alınmış lineamentlər rayo-
nunun
fiziki xassələri, müasir strukturu və geoloji inkişafı haqqında olan mə-
lumatların kompleks müqayisəsi ilə təyin edilir. Buradan, toplanmış kompleks
(bank) faktiki materialların daima təzələnməsi zərurəti meydana çıxır.
9.6. Qırışıqlıq qurşaqların lineament tektonikası
Ural qırışıqlıq qurşağı. Rus və Qərbi-Sibir plitələrinin sərhədlərində
yerləşən bu qurşaq maqnit və qravitasiya sahələrində özünü dəqiq büruzə verən
uzununa, davammiyyətli dərinlik qırılmaları ilə sərhədlənən əsas struktur
zonaların aydın görünən xətti ilə xarakterizə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki,
yer səthində müşahidə edilən geoloji strukturlardakı submeridional xətti zo-
nallıqlar Ural qurşağını şimal-qərb, şimal-şərq və suben istiqamətlərində kəsən
eninə istiqamətli zonalarla mürəkkəbləşmişdir. Eninə antiural strukturlar qı-
rılma pozulmaları ilə, qalxma və çökmələrlə, antiklinallarla uzununa qırışıqlığın
şarnirinin qalxma və enmə zonaları ilə təmsil olunur,
bu sahələrə çöküntülərin
qalınlıq və fasiyalarının dəyişməsi, çökmə vulkanik çöküntülərin və intruziv
formasiyanın inkişafı və həmçinin müxtəlif filiz kütlələri aiddir (şəkil 61).
Kosmik şəkillərin deşifrələnməsi Ural qırışıqlıq qurşağında lineamentlə-
rin paylanmasının xüsusi qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə imkan yarat-
mışdır. Bunlardan aşağıdakılar əsasdır: 1) şimal-qərb və submeridional istiqa-
mətli iri lineamentlər daha yaxşı və dəqiq deşifrə olunur; 2) şimal-qərb istiqa-
mətli iri lineamentlər daha
dəqiq təkrarlanmaya malik-dir; 3) suben istiqamətli
lineamentlər əksər hallarda zəif nəzərə çarpmasına baxmayaraq, çox uzaq
məsafələrdə (fraqmentlərlə, xüsusilə Orta- və Cənu-bi Uralda) izlənliir.
Kosmik şəkillərin deşifrələnmə məlumatlarına görə, Üral qırışıqlıq qurşa-
ğında dörd zona (şimaldan cənuba doğru) ayrılır: şimal (64
0
şimal en dairəsinə
qədər) – burada çoxlu miqdarda irili-xırdalı halqavarı strukturlar inkişaf tap-
mışdır; Şimali Ural - aydın hiss edilən meridional, şimal-qərb və suben dairəsi
səmtli lineament trassları ilə səciyyələnir; Orta Ural-zəif izlənən meridional
lineamentlərlə və geniş inkişaf tarmış suben lineamentlər,
qövsvari və dairəvi
elementlərlə səciyyələnir; Cənubi Uralın şimal hissəsi antiklinal strukturun əsas
uzanma istiqamətini aydın göstərən zolaqvari formada əks olunur.
Ural qurşağının dörd hissəyə (seqmentə) bölünməsi, bütövlükdə bu
regionun yer qabığının blokvari quruluşa malik olduğunu bir daha təsdiq edir.
Regionun blokvari quruluşu geofiziki materiallara əsasən təyin edilmiş və
müasir tektonik hərəkətlərin intensivliyi ilə təsdiq olunmuşdur.
Lineamentlərin rəsmlərində Ural qurşağının relyef elementlərinin də yaxşı
görünməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bütün dərəcələrdən olan çay dərələri
– (Uralın dağlıq hissələrində və onlarla yanaşı olan Rus və Qərbi Sibir plitəsinin
düzənlik hissələrində) lineament trasslarına son dərəcə uyğun gəlir.