Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

139 
 
Lineamentlərin sahəvi uyğunluq fərqi sahəvi qrup əmələ  gətirir: 1) 
zonalar - yəni lineamentlərin ensiz uzununa konsentrasiyaları; 2) sistemlər - 
subparalel lineament zonalarının birliyi; 3) sahələr - regionun müxtəlif 
istiqamətli lineamentlər sisteminin qanunauyğun yerləşməsi nəticəsində  əmələ 
gələn və buna görə də çarpaz struktur planla səciyyələnən obyektlərdir. 
 
 
 
Lineament sahələri - lineamentlərin sıxlıq dərəcəsi fərqilə, lineament 
zonalarının morfologiyası  və anomal uzanmanın olması, lineamentlərin öz 
aralarındakı sahəvi əlaqələri və həmçinin onların, regionun qırılma və qırışıqlıq 
strukturlarının əsas uzanma istiqamətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə seçilir. 
 
 
Ayrı-ayrı lineamentlər və onların sistemlərinin müxtəlif qarşılıqlı  əlaqə-
ləri müəyyən qrafik (həndəsi) obraz yaradır ki, bunları da yer qabığının struktur 

---

140 
 
şəkillərinin (rəsmlərinin) analogiyasına görə lineament şəkilləri (rəsmləri) 
adlandırmaq olar. Bu lineament şəkilləri (rəsmləri) T-Y-X- şəkilli, rombaoxşar 
və digər formalarda olur. 
Lineamentlər və onların qrupu yer qabığının diskretliyini kifayət dərəcədə 
obyektiv səciyyələndirə bilər. Daha çox informativ parametrlər lineament 
rəsmləri və lineament səhələridir. Bunlardan birincilər diskretliyin əsas 
istiqaməti və «addımı»haqqında təsəvvür yaradır, ikincilər isə diskretliyin 
dərəcəsini və yer qabığının dərinlik səviyyəsinin bölünmə (parçalanma) 
formasını  səciyyələndirir. Lineamentlərin dolayı kinematik səciyyəsinə görə, 
yer qabığının dərinlik hissələrinin geodinamik modelini qurmaq olar (şəkil  60).
 
 
Şəkil 60. Şərqi Avropa platformasının və Aralıq dənizi dağ-qırışıqlıq qurşağının  
Karpat, Krım və Qafqaz  fraqmentlərinin birləşmə zonasının əsas  lineamentləri  
(a)  və  geodinamik  modeli (b): 
1 – lineamentlər  və  onların  nömrələri, 2 – qədim  platformalar,  3 – Ukrayna  kristallik  
qalxanı, 4 – Skif  plitəsi,  5 – dərinsulu  dəniz  çökəklikləri, 6 – lineament  zonaları  (a – eninə,  
b - uzununa); 7 – özülün  çıxıntısı:  Vislen (1),  Dunay (2),  Rion (3);  8 – sıxılma  istiqamətləri  
(a – ümumi, b - lokal); 9 – qırılmalar və onlar üzrə qarışma istiqamətləri;10 – lineamentlərin  
uzanma istiqaməti (a – şimal, b – submeridional, v – şimal-şərq, q - suben), 11– sərhədlər (a – 
qədim platformaların, b – Skif  plitəsinin,  v – özülün  çıxıntılarının). 

---

141 
 
9.5. Lineamentlərin və lineament  
sistemlərinin interpretasiya üsulu 
 
Kosmik şəkillərdə aşkar edilmiş lineamentlərin və lineament sistemlərinin 
interpetasiya prosesi obyektlərin aşkarı  və öyrənilməsi, tədqiqat rayonunun 
öyrənilmə  dərəcəsi, operatorun peşə hazırlığı  və axtarış prosesi ilə  sıx 
əlaqədardır. 
Lineamentlərin və lineament sistemlərinin interpretasiya prosesinə bir 
neçə  yanaşma nəzərdə tutulur : 
müqayisəetmə  - ayrı-ayrı lineamentlərin, onların sistemlərinin və ya 
sahələrinin (xəritələrinin) məlum geoloji, geofiziki, seysmik və s. materiallarla 
birbaşa sahəvi müqayisəsi; 
statistik  - ayrı-ayrı lineamentlərin hər hansı parametrinə görə sistemləş-
dirilməsi, sonra isə lineament sistemlərinin deyil, lineament şəbəkələri para-
metrlərinin geoloji interpretasiyası; 
xüsusi geoloji - fotometrik deyil, təbii obyektlər kimi baxılan landşaftın 
iri xətti sistem elementlərinin inkişafı  və  əmələ  gəlməsini yaradan səbəblərin 
aydınlaşdırılması. 
İlk iki yanaşma müasir lineamentologiyada geniş inkişaf tapmışdır. Daha 
sadə  və asan olan birinci yanaşma bütün lineamentoloqlar tərəfindən istifadə 
edilir, ikinci isə geoloji tədqiqatların kompüterləşdirilməsi ilə  əlaqədar geniş 
inkişaf tapmışdır. Üçüncü yanaşma  hələ də geniş inkişaf tapmadığına görə, onu 
dəqiq araşdıraq. 
Y.Q.Kats və A.V.Tevelev tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, 
lineamentlərin dərəcə tabeliyi onların geoloji interpretasiya xüsusiyyətlərini 
müəyyən edir. 
Beləliklə, landşaftın, kosmik şəkillərdə nazik paralel cizgilər kimi 
görünən xırda xətti elementləri (şəkil 59a) gərginlik sahələri strukturlarının 
özünəməxsus lineament şəkilləri kimi interpretasiya olunur. Bu da onların 
gələcəkdə öyrənilmə perspektivliyini artırır. 
Landşaftın iri xətti elementlərinə  (şəkil 59b) yer qabığının səthə yaxın 
horizontlarının lokal qeyri-bircinsliyinin əksi kimi baxılır. 
Landşaftın lokal xətti elementləri (şəkil 59c) yer qabığının səthəyaxın 
horizontlarının parçalanmış  və  zəifləmiş zonalarına uyğun gəlir. Bu zonalar, 
çox zaman dəqiq dinamik xüsusiləşməyə malik, nisbətən eynicinsli defor-
masiyaya məruz qalmış blokları ayırır. 
Regional xətti zonalara dərinlik zonalarında gərginliyin kon-
sentrasiyasının  əsası kimi baxılır. Burada müxtəlif müasir dərinlik hərəkətləri 
baş verir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, nəinki ayrılıqda götürülmüş  hər bir yanaşma, 
hətta bu yanaşmaların kompleks tətbiqi də interpretasiyanın dəqiq nəticələrinin 
alınmasına təminat vermir. 

---

142 
 
İnterpretasiya prosesinin dəqiqliyi yeni qeydə alınmış lineamentlər rayo-
nunun fiziki xassələri, müasir strukturu və geoloji inkişafı haqqında olan mə-
lumatların kompleks müqayisəsi ilə təyin edilir. Buradan, toplanmış kompleks 
(bank) faktiki materialların daima təzələnməsi zərurəti meydana çıxır. 
 
9.6. Qırışıqlıq qurşaqların  lineament tektonikası 
 
Ural qırışıqlıq qurşağı. Rus və  Qərbi-Sibir plitələrinin sərhədlərində 
yerləşən bu qurşaq maqnit və qravitasiya sahələrində özünü dəqiq büruzə verən 
uzununa, davammiyyətli dərinlik qırılmaları ilə  sərhədlənən  əsas struktur 
zonaların aydın görünən xətti ilə xarakterizə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, 
yer səthində müşahidə edilən geoloji strukturlardakı submeridional xətti zo-
nallıqlar Ural qurşağını şimal-qərb, şimal-şərq və suben istiqamətlərində kəsən 
eninə istiqamətli zonalarla mürəkkəbləşmişdir. Eninə antiural strukturlar qı-
rılma pozulmaları ilə, qalxma və çökmələrlə, antiklinallarla uzununa qırışıqlığın 
şarnirinin qalxma və enmə zonaları ilə təmsil olunur, bu sahələrə çöküntülərin 
qalınlıq və fasiyalarının dəyişməsi, çökmə vulkanik çöküntülərin və intruziv 
formasiyanın inkişafı və həmçinin müxtəlif filiz kütlələri aiddir (şəkil 61). 
Kosmik  şəkillərin deşifrələnməsi Ural qırışıqlıq qurşağında lineamentlə-
rin paylanmasının xüsusi qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə imkan yarat-
mışdır. Bunlardan aşağıdakılar  əsasdır: 1) şimal-qərb və submeridional istiqa-
mətli iri lineamentlər daha yaxşı və dəqiq deşifrə olunur; 2) şimal-qərb istiqa-
mətli iri lineamentlər daha dəqiq təkrarlanmaya malik-dir; 3) suben istiqamətli 
lineamentlər  əksər hallarda zəif nəzərə çarpmasına baxmayaraq, çox uzaq 
məsafələrdə (fraqmentlərlə, xüsusilə Orta- və Cənu-bi Uralda) izlənliir. 
Kosmik şəkillərin deşifrələnmə məlumatlarına görə, Üral qırışıqlıq qurşa-
ğında dörd zona (şimaldan cənuba doğru) ayrılır: şimal (64
0
 şimal en dairəsinə 
qədər) – burada çoxlu miqdarda irili-xırdalı halqavarı strukturlar inkişaf tap-
mışdır; Şimali Ural - aydın hiss edilən meridional, şimal-qərb və suben dairəsi 
səmtli lineament trassları ilə  səciyyələnir; Orta Ural-zəif izlənən meridional 
lineamentlərlə  və geniş inkişaf tarmış suben lineamentlər, qövsvari və dairəvi 
elementlərlə səciyyələnir; Cənubi Uralın şimal hissəsi antiklinal strukturun əsas 
uzanma istiqamətini aydın göstərən zolaqvari formada əks olunur. 
Ural qurşağının dörd hissəyə (seqmentə) bölünməsi, bütövlükdə bu 
regionun yer qabığının blokvari quruluşa malik olduğunu bir daha təsdiq edir. 
Regionun blokvari quruluşu geofiziki materiallara əsasən təyin edilmiş  və 
müasir tektonik hərəkətlərin intensivliyi ilə təsdiq olunmuşdur. 
Lineamentlərin rəsmlərində Ural qurşağının relyef elementlərinin də yaxşı 
görünməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bütün dərəcələrdən olan çay dərələri 
– (Uralın dağlıq hissələrində və onlarla yanaşı olan Rus və Qərbi Sibir plitəsinin 
düzənlik hissələrində) lineament trasslarına son dərəcə uyğun gəlir. 
 

---