Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

143 
 
 
Şəkil  61. Şərqi  Avropa  platformasının lineament  zonaları 
(KŞ-n deşifrələnməsinin və kiçikmiqyaslı topoqrafik əsasların analizlərinin nəticələrinə  görə  
tərtib  edilmişdir):1-Suben,  2 – şimal-şərq,  3 – submeridional,  4 – şimal-qərb. 
 
Aralıq dənizi qırışıqlıq qurşağı.  Bu qurşağın lineament tektonikası 
sxeminin tərtibində B.Biju-Dyuval, V.A.Buş, L.M.Rassvetayev, V.Z.Saxatov, 
S.Şanov və s. tədqiqatçılar tərəfindən kosmik şəkillərin deşifrələnmə nəticələri 
nəzərə alınmışdır. Müxtəlif miqyaslı kosmik şəkillərin deşifrələnməsi zamanı 
qurşağın ərazisində lineamentin inkişaf etdiyi üç: qurşağın uzununa- eninə- və 
dioqanal istiqamətdə sistem aşkar edilmişdir. 
Uzununa lineament sistemləri qırışıqlıq qurşağın regional strukturlarının 
istiqamətinə uyğun uzanır və qurşağa qonşu platformaların sərhəddində daha 
yaxşı izlənilir (məsələn, Kopetdağətəyi lineament), lakin uzununa pozulma 
prosesini əks etdirərək, dağ qırışıqlıq qurşağın daxilində də (məsələn, qurşağın 
Qafqaz hissəsinin daxilində Pont-Elbrus lineament zonası) inkişaf edə bilər. 
Eninə lineament sistemləri qurşağın regional strukturlarının uzanma 
istiqamətində 90
0
–yə yaxın
 
bucaq altında inkişaf edir. Adətən bu sistemin 
lineamentləri qonşu platformaların daxilində də (məsələn, Mərkəzi-Krım və ya 
Mərkəzi-Qafqaz lineament zonaları) izlənilir. 
Diaqonal lineament sistemləri qurşağın regional strukturlarını  kəsir və 
qonşu platformaların daxilində çox uzaqlara gedərək, transregional lineamentlər 
kimi özünü büruzə verir. Məsələn, Mərkəzi-Qafqaz lineament zonası  qonşu 
Şərqi-Avropa platformasını kəsib keçir. 

---

144 
 
Aralıq dənizi qurşağının Balkan fraqmentinin lineament tektonikası sxemi 
göstərir ki, bu regionda yer qabığı  relyefin, geoloji strukturların, seysmik və 
digər geofiziki sahələrin uzununa elementləri ilə yaxşı  əks olunan və parktiki 
olaraq, geoloji planalma ilə  xəritələnən qırılmalar  şəklində qeydə alınmayan  
həddindən artıq gizli pozulmalarla destruktivləşmişdir (doğranmışdır) (şəkil 
62). 
 
 
Şəkil  62.
  
Karpat-Balxan  regionunun lineament  tektonikası: 
1 – müasir  relyefin  çökəkliyi,  2 – 4 – Moxoroviçiç  səthinin yatım  dərinliyi:  2 –  15-45 km, 3 – 25-45 
km, 4 – 25-65 km; 5 – 8 – lineamentlər:  5 – məlumatlar  kompleksi üzrə ayrılmış, 6 – relyefin  qradi-
yentləri  ilə  ifadə  olunan;  7 – seysmiklikdə  əks  olunan,  8 – Moxoroviçiç  səthinin  müxtəlif  dərinlikləri  
ilə  ayrılan  bloklar:  I – Pannonsk –Sudet, II – Karpat-Podolsk, III – Miziysk-Rodopi, IV – Adriatik;  9 – 
Tiran-Minsk  lineament  zonası. Lineamentlər: 1 – Vena-Varşava, 2 – Vraslav-Qalausk, 3 – Lefkas-
Xalkidiki-Tunca,  4 – Tiran-Lvov,  5 – İstriya-Evbey,  6 – Sava-Rodopi,  7 – Skutari-Peç-Vranqa.
 
 
Rayonun lineament sahəsinin gövdəsi: ortoqonal, diaqonal və aralıq isti-
qamətli lineamentlərdən əmələ gəlir. 
Bütövlükdə lineament gövdələri, ilkin yer qabığının çatlaması ilə əlaqədar 
olaraq qədim mənşəlidir, lakin sonradan permanent cavanlaşmasına məruz 
qalmışdır. Müasir dövrdə daha çox fəallaşmaya diaqonal sistemin (daha çox 
şimal-şərq istiqamətli) lineamentləri məruz qalmışdır ki, onlar da müasir rel-
yefdə özünü  intensiv büruzə verir. 
Aralıq dənizi qurşağının Krım hissəsinin kosmik şəkillərinin deşifrəsi 
nəticəsində çoxlu miqdarda müxtəlif istiqamətli lineamentlər, əsasən aşağıdakı 
əlamətlərinə: düzlənmiş sahil xətlərinə    (məsələn, Karkinit-Sivaş,  Lukulla-

---

145 
 
Kamensk və s.); dərə şəbəkəsinin (Yevpatoriya – Krivoyroq və s.) və düzlənmiş 
çay dərələrinin (Sudak) anomal istiqamətlənməsinə; relyefin silsilələrarası 
enməsinə (Baxçasaray - Nijneqorsk) və ya bu əlamətlərin kompleksinə (Mər-
kəzi Krım lineamenti) görə aşkar edilmişdir. 
Krım dağ  qırışıqlıq quruluşu iki iri lineamentlə  şimaldan Lukulla-
Kamensk və şimal-şərqdən Baxçasaray-Nijneqorsk lineamentləri ilə əhatələnir. 
Qurşağın Krım hissəsini kəsən bəzi lineamentlər submeridional 
istiqamətli lineamentlər zonası yaradır: Qərbi, Mərkəzi və Şərqi Krım zonaları. 
Bu zonaların uzunluğu 150 km, eni isə 25 km-ə  qədərdir.Onlar kosmik 
şəkillərdə Moxoroviçiç səthinin relyefində  (şəkil 63)
 
kəskin düşmədə (Qərbi 
Krım zonası- 50 km-ə  qədər,  Şərqi-Krım zonası- 60 km-ə  qədər) və horst 
formalı qalxmanın (Mərkəzi Krım zonası- 40 km-ə  qədər) relyefində özünü 
büruzə verir və müxtəlif geofiziki  materiallarla təsdiq olunur. 
 
 
Şəkil  63. Yer  qabığının dərin  strukturunda Şərqi-Avropa  platformasının  və  
Aralıq dənizi qırışıqlıq qurşağının birləşməsinin lineament zonalarının əks 
olunması: 
A – Pannon çökəkliyi, B – Karpatlar,  C – Karpatönü əyilməsi, D - Şərqi-Avropa  platfornasının  
cənub-qərb yamacı, E – Qərbi Krım, F – Mərkəzi Krım, G – Şərqi Krım, H– Böyük Qafqazın  
şimal-qərbi, İ – Mərkəzi Qafqaz, J - Böyük Qafqazın cənub-şərqi. 
 
Submeridional istiqamətli Mərkəzi Krım lineament zonası  (şəkil 60) 
dağlıq Krımı  və Skif plitəsinin düzənlik hissəsini qərbdə nisbətən qalxmış  və 
şərqdə nisbətən düşmüş hissəyə bölərək, Aluşta-Simferepol meridianı üzrə, 
daha sonra isə  şimala doğru uzanır. Simferepol rayonunda yerləşən dağlar 
Krımın regional qırılması, Simferepol qalxanı, ilkin təbaşir yaşlı Salqir qrabeni, 
orta yura yaşlı maqmatik süxurların çıxışları, Cənubi Demerci dağının qərb 
yamacındakı uçqunların və çatların intensiv inkişafı  Mərkəzi-Krım 
lineamentinə meyl edir. Krım kontinental yamacında zəlzələ episentrlərinin 
maksimum sıxlığı bu iri lineament zonası boyu yerləşmişdir. Bu da zonanın 
geodinamik fəallığını (zaman və məkan üzrə) bir daha təsdiq edir. 

---