Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

152 
 
vəlcədən müəyyən edilmişdir və  dərinlik planetar strukturlar sistemi ilə 
tənzimlənir. 
Lineament tektonikasının altıncı xüsusiyyəti - yerin lineament şəkillərinin 
ritmik və ya ekvidistansiyalı olmasıdır ki,bu da əvvəla, ehtimal ki, planetin sahə 
gərginliyinin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır, ikinci isə yer qabığının bərabər 
məsafəli bölünməsi (parçalanması) ilə  təyin edilir. Sonuncu heç də bölünmə  
formasının daimiliyini ifadə etmir,onların müxtəlifliyi regionda üstünlük təşkil 
edən lineamentlərin konkret istiqamətindən asılıdır. 
Lineament tektonikasının  yeddinci xüsusiyyətini,şərti olaraq, kinematik 
adlandırmaq olar. Belə ki, Yerin şəkini yaradan line-amentlər oxşar istiqamətli 
qırılmalara analoji kinematikaya malikdir:məsələn,  şimal-qərb istiqamətli 
lineamentlər sağa-, şimal-şərq istiqamətlilər isə sola sürüşmə kinematikalıdır və 
s. Belə  vəziyyət, yer qabığının dərinlik geodinamik modelinin qurulması 
zamanı, lineament tektonikasının tədqiqat nəticələrini tətbiq etməyə imkan 
verir. 
Yerin lineament tektonikasının  səkkizinci xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 
lineamentlər və onların sistemi, xüsusilə lineamentlərin və onların zonalarının 
kəsişməsi və ya şaxələnməsi hesabına yaranmış lineament düyünləri müxtəlif 
faydalı qazıntı yataqlarının yerləşməsinə nəzarət edir (bərk, maye və qazşəkilli) 
ki, bu da lineament tektonikasının həmin xüsusiyyətini “faydalı
”
adlandırmağa 
əsas verir. Yataqların yaşı çox geniş diapazonda  kembriyəqədərki dövrdən 
neogen dördüncü dövrə qədər dəyişdiyinə görə, fərz etmək olar ki, Yerin bütün 
geoloji inkişaf tarixi boyu, lineamentogenez və metallogenez prosesləri 
arasında daima əlaqənin olduğunu fərz etmək olar. 
Yerin lineament tektonikasının  doqquzuncu xüsusiyyətini,  şərti olaraq, 
“Proqnozlaşdırma”  adlandırmaq olar. Bu xüsusiyyət onunla bağlıdır ki, 
regionun lineament şəklinin köməyilə, yer qabığının dərinlik quruluşunun bəzi 
elementlərinin olmasını, geoloji strukturların, müasir geoloji proseslərin (qra-
vitasiya seysmik, vulkanik və b.) inkişafını  və istiqamətini,  nəhayət müxtəlif 
faydalı qazıntıların mümkün konsentrasiyalarının yerləşmə sahələrini proq-
nozlaşdırmaq mümkündür. 
Həhayət,  onuncu xüsusiyyət - lineament tektonikasının köməyi ilə, yer 
qabığının bölünmə (və ya doğranma) dərəcəsi və formasına  görə müstəqil 
(geologiyanın, geofizikanın və seysmologiyanın digər üsullarından asılı olma-
yaraq)  rayonlaşdırılması mümkündür. 
 
9.8.Azərbaycan ərazisinin lineament strukturları
 
 
Kosmik şəkillərin deşifrələnməsi məlumatlarına görə, Azərbaycan ərazi-
sində lineamentlər özülün yarılmasına uyğun gəlir və substratı  müxtəlif miq-
yaslı geobloklara ayırır, ərazidə bir sıra filiz təmərküzləşdirən əhəmiyyətə ma-

---

153 
 
lik, İ.N.Tomson və M.A.Favorskayanın adlandırdıqlarına görə, “birbaşa  linea-
mentlərə” uyğun gəlir. 
Respublika ərazisinin kosmik şəkilləri sıx lineament şəbəkəsini aşkar et-
mişdir. 
Qanunauyğun  istiqamətlənmiş  lineament  şəbəkəsi  və  onların  qırılma  
pozulmaları ilə eyniləşdirilməsi lineamentlərin  geoloji  təbiətini  aşkar  etməyə,  
landşaft  əlamətlərini  (anomal düzxətli çay dərələri,  çıxıntılar,  fotoşalarlı  ano-
maliyalar) müəyyən etməyə imkan vermişdir. Aşkar edilən bütün  lineamentlər  
Azərbaycanın ərazisində  və  onun  sərhədlərindən kənarda da  izlənilir.  “Gizli”  
lineamentlər  ayrı-ayrı  kəsimlərdə  aşkar  tektonik  pozulma,  xüsusilə  sərhəd  
tikiş  strukturları və  dərinlik  yarılmaları  rolunda  çıxış  edir. 
Kosmik  şəkillərin  deşifrələnməsi əsasında Azərbaycan ərazisində riftləri 
ayıran yarılma lineamentləri; özülü iri bloklara ayıran lineamentlər; uzunluğu  
10-100 km  olan  iri  regional  yarılmalar;  uzunluğu  10 km-ə    qədər  olan  
xirda  lokal  yarılmalar;  faylar  və  horizontal  yerdəyişmələr. 
Xətti və halqavarı strukturların  əlaqələndirilməsi maqmatizm areallarına  
və  onlarla  əlaqədar  olan  faydalı  qazıntı  yataqlarına  uyğun  gəlir. 
Ayrılmış ortoqonal birbaşa
 
dərinlik yarılmaları məşhu yataqların  vəziy-
yətini  təkcə  Azərbaycanın  ərazisində  deyil,  həm  də  qonşu  ölkələrin, Dağıs-
tan,  Ermənistan, Gürcüstan, İran,  Türkiyə ərazisində  də  müəyyən  edir və fi-
liztəmərküzləşdirən  hesab  oluna  bilər.  
Kosmik  şəkillərin deşifrələnməsi zamanı bir sıra “xüsusi” zonalar ayrıl-
mışdır ki, onlardan da birinci dərəcəli filiztəmərküzləşdirən struktur  Gədəbəy, 
Dəlidağ  daha  maraqlı  zona  hesab  olunur.
 
Gədəbəy, Dəlidağ lineamenti geotektonik inkişaf və metallogenik  xüsu-
siyyətləri  baxımından  daha  maraqlıdır.  Lineament şimala  doğru  şimal-qərb  
(submeridional) istiqamətdə 300 km-ə  qədər  uzanır, zonanın  eni  isə  15  km-ə 
yaxındır. Kosmik şəkillərdə lineament çatlılığın sıxlaşması və anomal  fotoçalar  
zonası  kimi  deşifrələnir.  Bu  zaman kifayət qədər maraqlı mənzərə  müşahidə  
olunur: qırışıqlığın  şimaı-qərb  istiqamətli oxu lineamentə çatan kimi sanki  
inikas
 
edir və  birdən  öz  istiqamətini  enə  doğru  dəyişir.
 
Gədəbəy, Dəlidağ lineamentinin quruluşunda müasir erozion kəsimdə 
ikinci  dərəcəli  lineament zonaları dəqiq ayrılır, lineamentin ayrı-ayrı  halqaları  
bir-birinin  ardınca  uzanır. Beləliklə,  birbaşa  lineament  zonası   şimal, şimal-
qərb (submeridional) uzunluqlu, xüsusilə filiz rayonlarına, sahələrinə, zo-
nalarına, yataqlarına cavab verən sahələrdə daha  sıx  olan  paralel  qırılmalar  
seriyası  şəklində  qabarıq  qeyd  olunur. 
Sonuncunun
 
əsası orta yurayaqədərki dövrdə qoyulmuşdur, onun 
 
uzunluğu  boyunca dokollizion plagioqranit (Atabəy, Slavyanka), qabbro-diorit, 
qranodiorit (Daşbulaq, Gədəbəy,  Şəmkirçay) və kollizion qranodiorit-sienit, 
diorit (Dəlidağ, ehtimal ki, Mehri-Ordubad) formasiyalarının intruziv əmələgəl-
mələrinin massivləri  və onlarla  əlaqədar  olan  endogen  filiz,  xüsusilə  

---