Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

149 
 
Meksika və  Mərkəzi Amerika). Həmçinin dərinlik tektonik tikişləri zəncirvarı 
cavan vulkanlarla müşayət olunur. 
Şimali-Amerika Kordilyeri qurşağının əsas strukturunu Kordil yerin özü 
kimi şimal-qərb istiqamətli və təxminən 1500 km uzanan San-Andreas dərinlik 
qırılmasını hesab etmək olar. Bu struktura yerdəyişmə kimi baxır və onu 
təxminən üst yura yaşlı qeyd edirlər. Suben istiqamətli qırılma zonaları çox 
zaman öz davamını Sakit okeanın eninə  qırılma zonalarında tapır. Məsələn, 
Merrey, Payonir, Mendosino və s. zonalarda qurşağın lineament şəkli həm 
qurşaqda, həm də qonşu Şimali Amerika platformasında intensiv inkişaf etmiş 
submeridional və  şimal-şərq istiqamətli dərinlik qırılmaları haqqında  əlavə 
məlumat verir. 
Ümumiyyətlə (uzununa -  şimali-qərb, eninə  şimali-şərq və diaqonal – 
suben və submeridional istiqamətli lineamentlər qarşılıqlı  kəsişərək, müxtəlif 
formalı (üçbucaq, düzbucaqlı, romboidal və s.) gərgin lineament sahələri əmələ 
gətirir (şəkil 64). 
Appalaç və Sakit okean qurşaqlarının dağ  qırışıqlıq qurumları müasir 
strukturun miqyaslarının və geoloji inkişaf tarixinin fərqinə baxmayaraq, 
lineament sahəsinin qanunauyğunluqlarının daimiliyinə əyani misaldır. Belə ki, 
hər iki qurşağın strukturlarında  əsas rolu, bəlkə  də, regionlarda müasir 
qalxmaları  məhdudlaşdıran qurşaqların uzununa  şimal-şərq (50
0
) istiqamətli 
lineamentlər oynayır. Bu qırışıqlıq qurşaqların müasir görünüşünün forma-
laşmasında eninə  şimal-qərb (320-330
0
) istiqamətli lineamentlərin də  əhəmiy-
yəti az olmamışdır. 
Appalaç və Sakit okean qurşaqlarının geoloji və geomorfoloji zo-
nallığında və  həmçinin onların qonşu qədim platformalarla Şimali-Amerika, 
Şərqi-Sibir və cavan okeanlarla birbaşa struktur əlaqələrində bu istiqamətli 
lineamentlərin az əhəmiyyəti olmamışdır. Onlar kontinental dağ  qırışıqlıq 
qurumlarından keçərək, yuxarıda göstərilən qonşu strukturların daxilində  də 
izlənirlər. 
Ümumiyyətlə, müxtəlif miqyaslı kosmik şəkillərdə deşifrələnmiş linea-
ment rəsmləri  əsasən ortoqonal və diaqonal istiqamətli lineamentlərdən təşkil 
olunmuşdur ki, onlar da arasındakı  məsafə 200-300 km-dən çox olmayan, 
yuxarıda göstərilən şəbəkə formalı gərgin lineament sahələri əmələ gətirir (bax 
şəkil 64). 
 Müxtəlif istiqamətli lineamentlərin yaş  əlaqələri böyük intervallarda 
dəyişir, lakin bütövlükdə, submeridional strukturlar digərlərindən daha qədim-
dir ki, bunu da onların şimal-şərq istiqamətli, hersen mərhələli Cənubi Appalaç 
strukturları vasitəsi ilə kəsilməsilə (hətta yerdəyişməsilə) təsdiq etmək olar. 
 
 
 
 

---

150 
 
9.7. Yerin lineament tektonikasının  
xüsusiyyətləri 
 
Platformaların və qırışıqlıq qurşaqların lineament tektonikasının nəzərdən 
keçirilməsindən sonra, bir sıra nəticələrin əldə edilməsi mümkündür. 
Birincisi, aydın olur ki, lineamentlər kifayət qədər  muxtardır  (müstəqil-
dir) və heç də  həmişə  və  hər yerdə geoloji və geofiziki məlumatlar  əsasında 
aşkar edilmiş strukturlara uyğun gəlmir. Bu onu sübut edir ki, səth 
geologiyasının struktur planları ilə yer qabığının müxtəlif dərinlik səthləri 
uzlaşmır. Bütövlükdə, lineamentlərin geoloji strukturlarla qeyri-uyğunluğu, 
geoloji strukturların elementləri ilə çox çüzi uyğunluğu, relyefin və landşaft ele-
mentlərinin praktiki olaraq, 100% nəzarət olunması yerin lineament karkasının 
(gövdəsinin) qədimliyi fikrinə  gətirib çüxarır. Lineamentlərin bəzi hissələri 
seçmə cavanlaşmaya və  fəallığa məruz qalır ki, bu da dəqiq istiqamətlənmiş 
struktur xətlərin keçmiş geoloji dövrdə yaranma tarixini və inkişafını  şərt-
ləndirir. Müasir geomorfoloji şəkildə isə müsbət və  mənfi elementlərin isti-
qamətlənməsini müəyyən  edir. 
İkinci – lineamentlər və lineament sistemlərinin planetar və ya tranzitliyi  
ilə  əlaqədardır. Ayrı-ayrı lineamentlər (və onların sistemləri) təəccüb doğuran 
daimiliklə, qədim platformaların və cavan qırışıqlıq qurşaqların, müasir də-
nizlərin və okeanların altından kifayət qədər uzun məsafələrdə izlənir (şəkil 67).  
 
 
Şəkil 67. Qara dəniz çökəkliyinin xətti strukturları. B.V.Seninə görə: 
1 – xarici şelfin qaşı - həqiqi, 2 – anomal dik yamaclı şelf, 3-4 - pillələrin qaşı: 3– regional, 4– lokal (a – 
həqiqi, b– fərz edilən); 5– pillələrin arxa tikişləri; 6– axımın son qapalı hövzələri: a – dərinsulu yataqda, 
b–şelfdə; 7– relyef əmələgətirən lineamentlər (geomorfoloji səthlərin kifayət qədər böyük  deformsiyaları). 

---

151 
 
Belə transplanet tranzitliyinə misal, Baltik qalxanından qədim Rus 
plitəsini, Ural qırışıqlıq qurşağını, cavan Qərbi-Sibir plitəsini, qədim Şərqi-Sibir 
platformasını, heterogen Sakit okean qırışlıq qurşağını, Sakit okean akva-
toriyasını,  Şimali-Amerika Kordilyeri qırışıqlıq qurşağını, qədim  Şimali-
Amerika platformasını  və s. kəsən Lavraziya platformasının suben dairəsi 
istiqamətli lineamentləri ola bilər (şəkil 64). 
Belə daimiliklə, Baffinova Zemlya-Çili Andı, Skandinaviya yarımadası 
Cənubi-Afrika, Taymır yarımadası,Hindi-Çin yarımadası trassı boyu subme-
ridional lineament zonaları izlənilir. Uzunluğu 10 000 km və daha çox, qalınlığı 
əsasən 1000 km-dən artıq olan bu zonaların mövcudluğu dərinlik qeyri-
bircinsliyini təsdiq edir. Şimal-qərb, Baltik-İndoneziya, Alyaska-Braziliya və s.; 
şimal-şərq  Pireney-Yamal, Kalaxari-Kolıma və s. trassı boyu uzanan diaqonal 
lineament zonaları da analoji miqyasa malikdir. 
Yerin lineament tektonikasının  üçüncü xüsusiyyəti, müxtəlif miqyaslı 
kosmik  şəkillərin deşifrələnməsindən alınan lineament rəsminin ilkin əsasın 
ortoqonal və diaqonal istiqamətlərin saxlanmasına  əsaslanan  konservativ 
olmasıdır. Lakin bu, hər bir konkret regionda və hər bir konkret generalizasiya 
dərəcəsində müəyyən üstünlük təşkil edən lineament istiqamətlərinin müşahidə 
olunduğunu istisna etmir. Əks halda, ümumi lineament fonunda lineament 
konsentrasiyası zonalarını müşahidə edib, qeydə almaq mümkün olmazdı. 
Yerin lineament tektonikasının  dördüncü xüsusiyyətini, lineamentlərin və 
onların sistemlərinin yerin geoloji strukturlarının müxtəlif miqyaslı elementləri 
ilə  müqayisəsi  adlandırmaq olar: regional lineamentlərə geoloji strukturların 
qırılmaları (pozulmaları), transregionallara - yer qabığının dərinlik qırılmaları, 
qloballara (transplanetar)  planetar qırışıqlıq qurşaqları sistemi uyğun gəlir. Bu 
hal lineament tektonikası  və Yer quruluşu elementlərinin birbaşa korrel-
yasiyasını təsdiq edir və  bu isə, öz növbəsində, planetin tarixində tektogenez  
proseslərinin vahidliyini göstərir. 
Lineament tektonikasının  beşinci xüsusiyyəti - lineamentlərin və onların 
sistemlərinin geoloji quruluş elementlərinə nisbətən  üstünlüyüdür: geoloji 
strukturların müxtəlif dərəcəli elementləri həmişə onlarla eyni miqyaslı line-
ament rəsmlərinin ayrı-ayrı hissələri kimi özünü büruzə verir. Belə şərait, Yerin 
lineament karkasının (gövdəsinin) çox qədim yaşlı (arxeyin sonu proterozoyun 
əvvəli) olması haqqında nəticə çıxarmağa əsas verir.  
İndi də super lineamentlər və litosfer plitələrinin horizontal yerdəyiş-
məsinin uyğunlaşma təsəvvürü ilə  bağlı məsələlər üzərində dayanaq. 
Bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, planetar lineamentlərin mövcud-
luğu plitələr tektonikasına zidd olan əsas dəlildir. Digərləri, əksinə hesab edirlər 
ki, Yerin planetar lineamentləri və litosfer plitələrinin relyefi (tədrici üfqi 
hərəkəti) arasındakı ziddiyyət (təzad) həlledilməz deyildir. Bu barədə 
V.A.Buşun təsəvvürləri çox maraqlıdır. O, hesab edir ki, üfqi hərəkətlər  əv-

---