Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?
Yüklə 3,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 kükürd-kolçedan, mis-kolçedan, mis-polimetal, mis-porfir, mis-molibden-por- fir, qızıl-kolçedan, mis-qızıl filizi və s. yataqları və təzahürləri cəmlənmişdir. Submeridional uzunluqlu lineament zonalarının ayrılması geoliji, geofi- ziki və geomorfoloji məlumatlar, o cümlədən aerokosmik informasiyaların xüsusi işlənilməsi üzrə olan məlumatlarla təsdiq olunur. Gədəbəy-Dəlidağ lineament zonası uzun inkişaf dövrü ilə xarakterizə olunur və kifayət dərəcədə mezokaynozoy maqmatizm proseslərinə nəzarət edir, Gədəbəy filiz rayonundan və Dəlidağdan keçməklə Kiçik Qafqazın şimal- şərq yamacından başlayaraq şimal-qərb (submeridional) istiqamətində uzanır və sonra Ermənistan ərazisinə keçir. İkinci məşhur lineament zonası Kiçik Qafqazın mis-molibden qurşağına cavab verən Pambak-Zəngəzur hesab olunur. Məhz həmin lineamentin hü- dudlarında Ermənistanın iri yataqları (Qacaran, Aqarak, Dəstəkerd, Cindərə və s.) cəmlənmişdir. Lineament zonasının cənub-şərq hissəsi bu respublikanın ərazisinə keçir. Daha sonra lineament İran Qaradağına (Süngün, Sarı çeşmə və s. yataqlar), şimal-qərbə isə Türkiyə ərazisinə uzanır. Lineamentin şimal- şimal-qərb istiqamətli parçası Naxçıvan ərazisində (Paraqaçay, Diaxçay, Mis- dağ, Göyündür və s. yataqlar) müşahidə olunur və Misxan-Zəngəzur zonasında kənar cənub-qərb vəziyyətini alır. Lineament vahid gec alp vulkan-plutonik qurşağını və kembriyəqədərki kristallik süxurların çıxıntılarını, paleogen və təbaşir terrigen-karbonat çöküntülərini, yura və təbaşir vulkanitlərini, pliosen dördüncü dövr vulkanizm məhsullarını formalaşdıran orogenəqədərki və oro- gen vulkan-plutonik assosiasiyalarını yerləşdirir. Kosmik şəkillərin deşifrələnməsi tektonik strukturların vəziyyətinin dəqiqləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna misal olaraq, Aralıq dənizi qurşağında Dağlıq Talışın vəziyyətinin dəqiqləşdirilməsi üçün kosmik şəkillərdən istifadəni göstərmək olar. Talış qırışıqlıq zonasının əsas xüsusiyyəti iri və xırda qırışıqlıq struk- turlarının dayanıqlı xətti xarakteri, onların şimal-qərb istiqamətində 290-320 0 uzanan və ümumilikdə Talış, Peştəsər və Burovar dağ silsilələrinə uyğun gələn uzununa qırılmalarla mürəkkəbləşməsi hesab olunur. Cənub-şərqi Azərbaycanın “Soyuz-9” kosmik peyki ilə alınmış kosmik şəkillərində dərin özüllü regional qırılmalara uyğun gələn Dağlıq Talışın ətək- ləri boyu, Araz çayı üzrə, Ləngəbiz dağları boyu məşhur uzununa lineamentlər- lə yanaşı, həm də lineamentlərin Aşağı Kür çökəkliyinin cənub-qərb hissəsinin antropogen çöküntüləri altında izlənilən, şimal-şərq qırılmaları kimi deşifrələ- nən, qırışıqlığa köndələn seriyası ayrılır. Lakin şimala doğru zəif qabarmış qövs əmələ gətirən, Talışönü qırılma ilə şimal-şərqdən birbaşa kəsilmiş şimal-qərb uzunluqlu lineamentləri daha sıx sistem təşkil edir. 155 Bu lineamentlərin ilkin analizi göstərmişdir ki, onlardan yalnız bəziləri fasiləsiz xətlərlə uzanır. Əksəriyyəti sistemin paralelliyini saxlamaqla, uzunluq üzrə digərləri ilə kulisşəkilli (qol-şəkilli) qarışaraq, 20-25 km uzunluğu aşmır. İran orta massivinin şimal-qərb hissəsini (Qarasu çay hövzəsi) və Talış qırışıqlıq zonasının böyük hissəsini əhatə edən Dağlıq Talış və ona qonşu olan İranın kosmik şəkillərinin analizi göstərmişdir ki, onlar lineamentlərin və halqavarı strukturların mürəkkəb şəbəkəsi ilə kəsişirlər. İri halqavarı stru- turların daxilində kiçikölçülü halqalar qrupu yerləşir. Zona daxilində (M.M.Vəliyev və b., 1984), mərkəzində Savalan stra- tovulkanı yerləşən, diametri 200-250 km olan Savalan meqahalqavarı strukturu ayrılır ki, Talış qırışıqlıq sistemi onun xarici şimal-şərq hissəsinə aiddir və Palmir-Abşeron və Baqrovdağ kimi iki transform lineamentləri arasında inkişaf etmişdir (M.İ.Rüstəmov tərəfindən aşkar edilmişdir). Savalan meqahalqavarı strukturu öz növbəsində şimal-qərb və şimal- şərq submeridional lineamentləri ilə kəsilmiş və mikrohalqavarı strukturlarla mürəkkəbləşmişdir. Talış yarımseqmentinin xarici qövsü üzrə termalmineral su mənbələri (Alaşa, İstisu, Həftanı, Ərkevan və s.) yerləşir ki, onlar da halqavarı struk- turların qövs elementləri ilə xətti yarılmaların kəsişmə düyünlərinə aiddir. Aerofotoşəkillərdə iri qonşu çay arteriyalarının qollarının vahid litoloji horizonta aid olmasını izləmək mümkündür və bu halda yan dərələr 10 km- lə uzanan vahid uzununa xətləri, şırımları əmələ gətirir. Fotoşəkillərin, aero- fotoşəkillərin, geoloji xəritələrin və kosmik şəkillərin müqayisəsi göstərir ki, Dağlıq Talışın şimal-qərb lineamentləri sisteminin böyük hissəsi əsas çayların yan qollarının generalizasiyası hesabına qeydə alınır. Eyni zamanda bəzi lineamentlər antiklinal qırışıqların bənd və ya qanad hissələrinə aid olan fay tipli qırılma strukturlarına uyğun gəlir. Faylar Astara antiklinoriumunun alt paleosen və orta eosen vulkanogen çökmə əmələgəlmələrinin qatını mürək- kəbləşdirən, Lənkərançay və Viləşçayın orta axarı hövzəsində lineamentlərə uyğun gələn Lerik əyilməsinin üst eosen qatında uzununa yarılmalar qrupu və Burovar qalxımının miosen laylarını kəsən qırılmalardır (şəkil 66). Azərbaycan ərazisində üçüncü dərəcəli birbaşa lineamentlərə yüksək qeyri-bircinslilik zonaları aid edilir ki, onlar da adətən səthdə regionun tektonik quruluşunun konkret xətti elementləri ilə: horst, qraben, dərinlik qırılma- ları ilə ifadə olunur və ya intruziya zəncirləri, dayka qurşaqları, çatlılıq zona- ları və s. geoloji, morfostruktur, geofiziki və regionun daxili strukturunu mürəkkəbləşdirən landşaft anomaliyaları ilə ifadə olunur. Üçüncü dərəcəli lineamentlər adətən iri blokların sərhədləri hesab olunur və ya aşağı dərəcələrin birbaşa kəsib keçən zonalarının quruluşunda iştirak edir. Onlar müxtəlif uzun- luğa malikdir və 5-20 0 və 310-315 0 uzunluqla pespublikadan kənara çıxırlar. Şəkillərdə onlar qara zəncirli anomal fotoçalar şəklində qeydə alınırlar. Yüklə 3,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|