32
Təhsil sektorundan savayı sifariş metodunun özünü doğrultduğu sferalardan biri
də tibb sektorudur. Bu zaman tibbi təşkilatlarda tibbi xidmətlərin maya dəyərinin
kalkulyasiyası zamanı sifariş metodunun tətbiqi daha yaxşı nəticələr verə bilər.
Tibbi təşkilatın hesablama xidmətinin əməkdaşı tibb xidmətin göstərilməsi haqda
müştərinin sifarişi daxil olduğu anda “həmin xidmətin yerinə yetirilməsinə verilən
sifarişə xərclərin qeydiyyatı kartoçkası” açmalıdır. Bu kartoçkada bütün faktiki
xərclər öz əksini tapmalıdır. Həkim pasiyenti qəbul etdikdən sonra tibb müəssisəsinin
xidmətlərin siyahısına əsasən göstərdiyi tibb xidmətin növlərini həmin blankda qeydə
alır.
Bu metodun tətbiqi zamanı xərclərin uçot obyekti və kalkulyasiya obyekti kimi
ayrıca sifariş, başqa sözlə, tibb xidmətin müəyyən növlərini yerinə yetirmək üçün
pasiyentin sifarişi ( məs. həmin pasiyentin stasionar şöbədə müalicəsi , ambulatoriya
–poliknika şöbəsi üçün göstərilən tibb xidmətin başa çatdığı hal) əsas götürülür.
Müstəqim xərclərin uçotunu bilavasitə 202 “ stehsalat məsrəfləri” adlı hesabda
aparmaq lazımdır. Xərclərin uçotunun sifariş metodu tətbiq olunduqda 202-ci hesabın
tərkibində hər bir sifariş üzrə subhesablar açmaq məqsədə uyğundur. Sifarişçilərin
tərkibində xərclərin aşağıdakı maddələrlə qruplaşdırılması tövsiyyə olunur.
Ümumiyyətlə faktiki maya dəyərinin sifariş metodu ilə kalkulyasiyasının bir sıra
çatışmayan cəhətləri mövcuddur. Bunlara sifarişin yerinə yetirilməsinin
uzunmüddətli olması xərclərin səviyyəsinə cari nəzarət etməyə imkan verməməsini
misal göstərmək olar.
2.2
Xərclərin
proseslər
üzrə
uçotu
metodunun
xüsusiyyətləri;
Xərclərin proseslər üzrə uçotu idarəetmə uçotunda, xərclərin uçotu və analizində
ə
sas yerlərdən birini tutur. Bu zaman xərclərin hesablanması daha obyektiv şəkildə
öyrənilir.
33
Xərclərin uçotu metodu istər teoriyaçılar, istərsə də praktikaçılar arasında hər
zaman böyük fikir ayrılıqlarına səbəb olmuşdur.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bəzi iqtisadçılar bu metoddan imtinanın tərəfdarı
idilər. Onların fikrincə bazar şəraitində qiymətin sünii tənzimlənməsi doğru hal deyil
və bazar şəraitində qiymət özü-özünü tənzimləmə bacarığına malik olmalıdır.
Lakin buna baxmayaraq bir sıra təsərrüfat müəssisələri hələ də bu üsuldan
istifadə etməkdədirlər. Bunun təbii ki, bir sıra səbəbləri mövcuddur.
Müəssisə və təşkilatlarda baş verən hesablaşmalar, kredit münasibətləri pul
ölçüsünün köməyi ilə həyata keçirilir. Bu zaman istehsal edilən məhsulun həcmi,
məhsulun maya dəyəri, mənfəət və rentabellilik və tədavül xərcləri hesablanıb
müəyyən edilir.
Xərclərin proses dəyərinin hesablanılması zamanı dolayı xərclər son nəticə
olaraq daha obyektiv bölüşdürülmə imkanına malikdir. Yenidən hesablanılmanın
səbəb-nəticə əlaqəsi müəssiələrin şöbələrinin tərkib hissələrinin xərclərinin
bölüşdürülməsinə də kömək edir.
Müasir zamanda bir çox müəssisələr funksional bölmələrə ayrılan ənənəvi
metoddan proseslər üzrə uçot metodlarına müraciət edirlər. Çünki proseslər üzrə uçot
metodunun əsasında arasıkəsilməz hadisə və funksiyaların qarşılıqlı əlaqəsi qismində
çıxış edən idarəetmə konsepsiyası durur. Sözü gedən metod ənənəvi metoddan daha
fərqli uçot metodları və xərclərin idarəedilməsi prisniplərini cəmləşdirib.
Daha geniş yayılmış metodlardan biri xərclərin bütövlüklə bölüşdürülməsi
(absorption costing) və xərclərin hissələrlə bölüşdürülməsi (direct costing) hesab
olunur. Birinci sözü gedən metod birbaşa və dolayı xərclərə ayrılır. Halbuki, dolayı
xərclər məhsul dəyərinin həcmdən asılı mütənasib bölüşdürülmə bazalarına aid edilir.
Buraya əsas işçilərin qazandığı əmək haqqı, birbaşa xərclərin məbləği daxildir. Bu
bölüşdürülmə bazalarının sözü gedən xərclərin mənbəyinə heç bir aiddiyyatı yoxdur.
34
Direkt-kostinqdən istifadə zamanı məhsulların maya dəyərinə sadəcə dəyişən xərclər
aid olunur. Daimi xərclər isə birbaşa olaraq maliyyə nəticələrində öz əksini tapır.
Hər iki metod əhəmiyyətli çatışmazlıqlara malikdir: onlar dolayı xərcləri ətraflı
şə
kildə əks etdirmir. Bu səbəbdən də onların idarəolunmasında maneələr yaranır.
Gələcək perspektivdə bu problemlərin daha da çox artımı gözlənilir, çünki
müəssisələrin maya dəyərinin strukturunda birbaşa xərclərin yeri getdikcə azalır.
Prosesyönümlü idarəetməyə keçid zamanı baxılan metodlar müəssisə və ya
təşkilatların proseslərinin dəyərinin qiymətləndirilməsinə imkan vermir. Fəaliyyət,
digər sözlə desək əməliyyat əsaslı xərclərin proporsional bölüşdürülməsi metodu
(Activity Based Costing), əksinə xərlcərin proseslər üzrə hesablanmasına daha yaxşı
uyğun gəlir.
ABC metodunda müəssisə əməliyyatlar dəsti, məcmusu kimi nəzərdən keçirilir.
Müəssisədə görülən işlər onun xüsusiyyətlərini təyin edir. Baş verən əməliyyatlar
zamanı resurslardan istifadə olunur və hər hansısa bir nəticə əldə edilir. Bu resurslara
informasiya, material, avadanlıqlar aiddir.
ABC metodunun tətbiqi zamanı da, təbii ki, ilk növbədə müəssisədə görüləcək
ə
məliyyatların siyahısı və ardıcıllığının müəyyənləşdirilir. Bu adətən mürəkkəb iş
ə
məliyyatlarının çox sadə tərkib hissələrinə bölünməsiylə, həmçinin bununla bərabər
onların resurs mənimsənilməsi həcminə əsasən həyata keçirilir. Bununla da ABC
metodunun mahiyyəti prosesin dəyərinin müəyyən olunmasını təmin etməkdir. Bu
yanlış hesablanılmış bütün hesab-faktura xərclərinin bölüşdürülməsi və onların hər
bir əməliyyata, funksiyaya və fəaliyyətə təsiri əsasında baş verir.
Metodun tətbiqi üçün səbəb aşağıda göstərilmişdir:
Resurslara aid olan xərclər bölüşdürülür. Birinci resursların strukturu
müə yyə nləş dirilir. Burada hə mçinin hə r bir resursun istifadə siylə bağ lı fə aliyyə ti
tə min edə n xə rclə r siyahısı da müə yyə n edilir. kinci isə resurslara olan xə rclə r
müə yyə nləş dirilir. Bir qayda olaraq, aş ağ ıda göstə rilə n resurs növlə rini bir-
Dostları ilə paylaş: |