41
Verilmiş bir misala nəzər yetirək: Ehtimal edək ki, verilmiş məhsul
bölüşdürülmə nöqtəsində heç bir bazar qiymətinə malik deyil. Lakin daha sonra
10000 manat həcmində məhsul üzərində aparılan işdən sonra onu 15000 manata
satmaq mümkündür.
Bu zaman differensial gəlir 15000 manat təşkil edəcəkdir, differensial xərclər isə
10000 manat. Differensial mənfəət (təmiz differensial gəlir) isə 5000 manat təşkil
edəcək.
Əgər müəssisə məhsulu bölüşdürülmə nöqtəsindən sonra yenidən işləməyə
məruz qoymazsa, sadəcə 5000 manat gəlir itirmiş deyil, həmçinin digər zərərlər də
vurmuş olar. Təsəvvür edək ki, müəssisə verilmiş məhsulun təkmilləşdirilməsi
məqsədi ilə onu 4000 manat həcmində yenidən emal etdi. Bundan sonra bu məhsulu
18000 manata satmaq mümkündür. Realizə olunmanın xalis dəyəri bölüşdürmə
nöqtəsindən sonrakı ilk mümkün mərhələdə müəyyən olunduğundan, məhsulun daha
da yaxşı xüsusiyyətlərini əldə etmək üçün sonrakı istehsalat ona aid olunmuş
kompleks xərclərin həcminə heç bir təsir göstərməyəcək. Məhsulun sonrakı emal
imkanları da həmçinin təbii göstəricilər metodu ilə bölüşdürülmüş kompleks xərclərin
məbləğinə heç bir təsir etməyəcəkdir. Çünki eyni həcmdə məhsul emal olunur.
Məhsulun maya dəyərinin müəyyən olunması zamanı bölüşdürülən xərclər hər
hansısa bir metodla hesablanılmış bölüşdürülmüş kompleks xərclərə əlavə olunur.
Lakin cari yanaşmalar fərqli böyüklükdə mənfəətə gətirib çıxardır.
stehsalatın gələcək mənfəət əldə etmək qabiliyyəti qərarının qəbul edilməsi
zamanı müəssisələr yenidən əlavə gəlirlərlə əlavə xərcləri müqayisə etməlidir.
Göstərlən bu misalda əlavə gəlir 3000 manat təşkil edir:
18000-15000=3000 (manat)
Əlavə xərclər isə 4000 manat təşkil edir.
Bu səbəbdən də heç bir digər faktorları diqqətə almayan zaman müəssisələr üçün
keyfiyyət xarakterini yaxşılaşdırmadan satılan məhsul ən üstünlük verilənidir.
42
Kompleks məhsulların istehsalı istehsalın texnologiyayla təmin olunma
səviyyəsindən asılı olduğu qədər, bazar şəraitindən də asılıdır. Kompleks məhsulların
ikili xasiyyətinin bu formada müəyyən edilməsi ilk baxışdan əlverişli hal kimi
görünsə də, bunların hər birinin qərar qəbulunda nəzərə alınması fiziki olaraq qeyri-
mümkün haldır.
Gəlirin planlaşdırılması məqsədilə marjinal gəlir konsepsiyasının tətbiqi daha
məqsədəuyğundur. O satışdan əldə olunmuş mənfəət və hazırki məhsulun istehsalı
üçün çəkilmiş dəyişən xərclər arasındakı fərq hesab olunur. Marjinal gəlir idarəçilərə
müəssisə gəlirinə artırılan və ya çıxılan məbləğin ehtimal üçün imkan yaradır. Bu
göstərici məhsulun realizə olunmasından olan brutto gəlirin məbləğini əks etdirmir.
Bu göstərici onun digər məhsullara nisbətən müqayisədə nisbi gəlirliliyini müəyyən
edir.
Hər hansı bir məhsulun və ya seqmentin realizə olunması zamanı yaranmış,
satışdan əldə edilmiş mənfəət və məhsulun maya dəyərinin arasındakı fərq kimi
tanınan, özündə kompleks olduğu kimi, həm də bölüşdürülmə nöqtəsindən sonra
çəkilmiş bütün xərclərin bir hissəsini birləşdirən brutto gəlir gəlirin planlaşdırılması
zamanı qərar qəbulu üçün etibarlı metod hesab edilmir. Əldə olunmuş məlumatlar
ümumi brutto gəlirin dəyişilməsi məqsədi ilə qərarların proqnozlaşdırılmasında
istifadə oluna bilməzlər.
2.4 Tam və
də
yişə
n xə
rclə
r üzrə
mə
hsulların maya
də
yə
rinin kalkulyasiyası metodları
Xərclərin məhsulun buraxılış həcminə nəzərən özünün necə aparması xərclərin
beynəlxalq standartlara və praktikaya uyğun olaraq təsnifat xüsusiyyətidir. Bu
səbəbdən də iqtisadiyyatda dəyişən (ing. tərc. variable), daimi (ing.tərc. fixed) xərclər
terminləri geniş istifadə edilir. Bu xərc növlərindən başqa isə hissəvi-daimi (ing.tərc.
43
semi-fixed), hissəvi dəyişən (ing.tərc. semi-variable) xərclər terminlərindən də bəzi
ə
dəbiyyatlarda söz açılır.
Sözü gedən xərclərin bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri mövcuddur:
Də
yiş
kə
n xə
rclə
r
Istehsal
buraxılış
ı
hə
cminə
düz
mütə
nasibdir. Bu o də
mə
kdir ki,
istehsal hə
cminin iki də
fə
artımı bu
xə
rclə
ri də
iki də
fə
artıracaqdır.
Daimi xə
rclə
r
stehsal həcminin istənilən səviyyəsindən
asılı olmayaraq dəyişməz qalır.
Hissəvi-daimi xərclər
Bir müddət dəyişməz qalsa da, müəyyən
zaman keçdikdən sonra dəyişməyə
başlayır, daha sonra isə yenə də sabitləşir.
Bu səbəbdən də ingilis dilində bu xərclər
addımlı, mərhələli olaraq sabit olan
xərclər də adlanır (ing.tərc. step-fixed).
Hissəvi-dəyişkən xərclər
Bu xərclər həm daimi, həm də dəyişkən
xərclərin
xüsusiyyətlərini
özündə
birləşdirmişdir. Bəzən bu tip xərclər
qarışıq xərclər də adlandırılır.
Verilən qısa bir zaman həcmində xərclər daimi, hissəvi və dəyişkən xərclərdən
ibarətdir. Lakin bu zaman uzandıqca və bir neçə ili aşdıqda bütün xərclər
dəyişəcəkdir. Bunun səbəbi də istehsal həcmində olan böyük miqyaslı
dəyişikliklərdir. Bu zaman daimi xərclər özlüyündə də hissəvi-daimi xərclərə çevrilir.
Daimi xərclərin bu cür dəyişikliklərini nəzərə alan bəzi qərb alimləri, onları bu
xüsusiyyətlərinə görə dəyişkən xərclər adlandırırlar.