Microsoft Word magisr isi doc
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 sənayesində 25%, metal emalı müəssisələrinin məhsulları 15%, xammalın emalı ilə məşğul olan müəssisələrin istehsal edəcəkləri məhsulların xüsusi çəkisi 10-30% olacaqdır. Lakin artıq 80-ci illərin ortalarına kimi toxuculuq sənayesi və paltar tikişi ilə məşğul olan müəssisələrdə iqtisadi zonanın əhalisinin 87%-i, mebel istehsalı və ağac məmulatları müəssisələrində 2,5%-i, zərgərlik məmulatları istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrdə isə 2%-i çalışırdı. lk illərdə sürətlə inkişaf edən elektron sənayesi müəssisələri isə sonradan demək olar ki aradan çıxmağa başladılar (saat istehsal edən müəssisələri çıxmaq şərtilə). Azad iqtisadi zonaların inkişafı mərhələlərində baş verən bu cür dəyişikliklər ən çox fəaliyyət göstərən müəssisələrin xarakterindən asılı olmuşdur. Əgər burada kapital qoyuluşu etmiş ilk investorlar elektron sənayesini təmsil edirdilərsə, növbəti illərdə isə onlar daha çox digər sahələri təmsil etməyə başladılar. Bu cür tendensiyalar sənayenin digər sahələrinə də xarakterik haldır. Misal üçün, Şri lankanın ixracyönümlü sənaye zonasında məşğul əhalinin 90%-i, Dominikan respublikasında 60%-dən çoxu, Misirdə isə 54%-i tekstil və paltar istehsalı sahələrində çalışırlar. Bu cür vəziyyətin yaranması səbəbləri kimi iqtisadi zonaların inkişafı dinamikası, xarici investisiyalara münasibətdə dövlət orqanlarının nəzarətinin olmaması, həmçinin milli və xarici şirkətlər arasında qarşılıqlı münasibətlərin zəif olması izah edilir. nkişafın nəticəsi olaraq bəzi azad iqtisadi zonalar bank və sığorta ə məliyyatları sahəsində ixtisaslaşmağa başladılar. Onlar bank-franko zonaları kimi adlandırılırlar. Məsələn, Lüksemburqda aktiv fəaliyyət göstərən iri alman bankları bu ölkədə mövcud olan güzəştlərin hesabına məcburi pul ehtiyatlarının yaradılması barədə olan dövlət qanunundan yan keçə bilirlər. Daha məşhur bank-franko zonaları Honqkonq, Sinqapur, Bəhreyn və Manilada, həmçinin Karib dənizindəki bir çox adalarda (Baham, Bermud və digər adalarda) yaradılmışdır. Karib hövzəsi ölkələrində fəaliyyət göstərən bankların kredit ə məliyyatlarının ümumi həcmi 80-ci illərdə 200 milyard dollardan çox dəyərləndirilmişdir ki, bu da dünyadakı bütün beynəlxalq kredit aktivlərinin 13%- nə bərabər olmuşdur. 28 nkişaf etməkdə olan ölkələr ərazisində yerləşən belə maliyyə mərkəzlərini bəzən də “offşor-mərkəzlər”, həmçinin xarici kreditor və debitor arasındakı bu və ya digər əməliyyatları xarakterizə edən “offşor-sövdələşmələri” kimi adlandırırlar. ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sisteminin darə Heyətinin üzvlərindən olmuş H.Uollik “offşor mərkəzləri”ni kredit vəsaitlərinin qeyri-rezidentlərin əlində cəmləşdiyi və onların banklar və ya digər maliyyə institutlarının vasitəçiliyi ilə digər qeyri- rezidentlərə təqdim edildiyi coğrafi məntəqə kimi xarakterizə edir. Bu cür ə məliyyatlar daha çox Karib hövzəsi ölkələrinin bank-franko zonalarına xasdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu cür mərkəzlər təkcə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə deyil, o cümlədən sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə də yerləşir. nkişaf etmiş ölkələrdə bu termin “offşor” kimi də adlandırılır. Bu ölkələrdə fəaliyyət göstərən bank biznesi beynəlxalq maliyyə mərkəzlərində, xüsusən də Londonda valyuta-kredit resursları əsasında qeyri-milli xarakter daşıyır. Azad bank zonalarında maliyyə-kredit əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün çox əlverişli mühit yaradılmışdır ki (bankların vergilərdən tam və ya qismən azad edilməsi), bu da xarici kredit institutları və beynəlxalq kapitalın əraziyə cəlb edilməsini sürətləndirir. Buna görə də onlara tez-tez “vergi sığınacağı” və ya “fiskal oazislər” kimi də ad verirlər. nkişaf etməkdə olan ölkələr ərazisində yerləşən azad bank zonalarının uğurlu fəaliyyəti Amerika Birləşmiş Ştatları və digər kapitalist ölkələrinin maliyyə maraqlarına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərir. Amerikan ekspertlərinin dəyərləndirmələrinə görə, amerikan banklarının fəaliyyətlərini öz ölkələrində həyata keçirməmələri nəticəsində ABŞ hər il orta hesabla 4 milyard dollarlıq gəlirdən məhrum olur. 80-ci illərin ortalarında ABŞ kapitalının yalnız Karib hövzəsi ölkələrində yerləşən iqtisadi zonalardakı bank hesablarına ümumi axını 80 milyard dollara qədər olmuşdur. 70-ci illərdə beynəlxalq kapital bazarında öz mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə itirən ABŞ Nyu-Yorkdakı maliyyə mərkəzinin qüdrətini möhkəmləndirmək məqsədilə ölkənin hökumət orqanları 1981-ci ildə həmin ərazidə öz azad bank zonalarını yaratdılar. Onlar bir çox “offşor mərkəzlər”ə, yerli və xarici banklara Nyu Yorkda beynəlxalq bank təsisatlarını yaratmağa imkan verdilər ki, bunun üçün də ölkədə transmilli biznesin inkişafı
29 üçün böyük azadlıq və güzəştli vergi rejimi yaradılmışdı. nkişaf etmiş kapitalist ölkələrində bu cür zonaların yaradılmasının əsas məqsədi beynəlxalq ə məliyyatlarının çox hissəsini xüsusən digər ölkələrin “offşor mərkəz”lərində həyata keçirən yerli bankların fəaliyyət istiqamətini yenidən öz ölkələrinə yönəltməkdən ibarətdir. Sığorta əməliyyatlarını tənzimləyən normativlərin sərtliyi azad sığorta zonalarının da yaranmasına gətirib çıxardı. Misal kimi xüsusi növ risklərin sığortalanması ilə məşğul olan Londonun “Lloyd” şirkətini göstərmək olar (bura oğurluq, yanğın, vətəndaş məsuliyyəti və s. kimi ənənəvi risklər aid deyil). “Lloyd” şirkətinin bu cür fəaliyyətlə məşğul olması onu qeyri-ənənəvi risklərin sığortalanması sahəsində inhisara çevirmişdir. London azad sığorta zonasının prototipi olaraq 80-ci illərdə Nyu Yorkda da bu cür zona yaranmağa başladı. Lakin burada assosiasiyalar müştərilərin qorunmasına nəzarət sahəsində güzəştli rejimi müəyyən qədər məhdudlaşdırmışdılar, yəni güzəştlər əsasən xüsusi növ risklərdə, (məsələn, lizinq müqavilələrin ləğv edilməsi zamanı), həmçinin illik ödənişləri 100000 dolları ötən sığorta müqavilələrində tətbiq olunurdu. Göründüyü kimi, Qərbdə azad iqtisadi zonaların yaradılması daha geniş inkişaf etmişdir. Bir çox hallarda onların inkişafı bu cür zonaların mövcud şəraitdə və iqtisadi vəziyyətdə milli iqtisadiyyata nə kimi xeyir verə bilmələrindən asılı olur. Dünya təcrübəsində azad iqtisadi zonaların yaradılmasının 2 variantı təklif edilir. “Yuxarıdan aşağıya” variantında zonaların mərkəzi hakimiyyət orqanlarının təşəbbüsü və dövlət proqramlarının çərçivəsində təşkili nəzərdə tutulur (məsələn, Cənubi Koreyadakı kimi). “Aşağıdan yuxarıya” variantında isə azad iqtisadi zonalar bazar prinsipləri əsasında öz-özünə təşkil edilir (Dominikan Respublikası, Polşa). Təcrübədə daha çox 2-ci varianta rast gəlinir. Bundan başqa şəxsi və dövlət maliyyələşdirilməsi kimi qarışıq formadan da istifadə edilir. Azad iqtisadi zonaların yaradılması ilə bağlı təkliflər ilk öncə səlahiyyətli dövlət, federal və ya regionala orqanlardan gəlir, qərar qəbul edildikdən sonra isə onun həyata keçirilməsi üçün şərait formalaşdırılır. Zonaların təşkili zamanı daha çox nəzərə alınan meyarlar yerin seçilməsi, sosial və istehsal infrastrukturunun, azad iqtisadi zonanın sahəvi strukturunun yaradılması kimi məsələlərdir. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|