Microsoft Word mal bohrani-zeynalov doc

 
56
Məlumdur ki, 1929 - 1933-cü illər dünya böhranı Nyu-York 
birjasında  fəlakətli  çökməsi  ilə  başladı.  Bunun  nəticəsində  nəinki 
qiymətli  kağızlar  bazarında  fəal  işləyən  minlərlə  şirkət  deyil,  o 
cümlədən  bir  çox  banklar  da  çökdü.  Qiymətli  kağızların  satışının 
kəskin  artması  ödənişlər  üzrə  öhdəlikləri  yerinə  yetirmək  üçün 
nağd pul təqibi ilə, maliyyə institutları (əsasən də banklar) tərəfin-
dən onlarda  girov qismində olan qiymətli kağızların kütləvi satışı 
ilə izah olunur.  
Fond  birjasındakı  yüz  minlərlə  investorların  sərvətini  dağı-
dan  iflas  bankların  və  digər  maliyyə  institutlarının,  əsasən  də 
səhmləri  öz  portfellərində  saxlayanların  aktivlərinin  katastrofik 
azalmasına  səbəb  oldu.  1929  -  1933-cü  illərdə  25000  amerikan 
bankından 11000-i müflisləşdi. 1929-cu ilin oktyabr ayından sonra 
bankların  müflisləşməsi  epidemiya  miqyasını  aldı.  Əksər  banklar 
aktivlərin “quruması” və əmanətlərin tələb olunması arasında mən-
gənəyə  düşmüşdülər.  Bankların  aktivlərində  qiymətli  kağızlar  və 
qiymətli kağızlar girovu altında borclar üstünlük təşkil edirdi. Böh-
ran şəraitində bu kağızların dəyəri dəfələrlə azaldı, əksəriyyəti isə 
bütün dəyərini itirdi. Misal üçün, 1931-ci ildə 1700 mln. dollarlıq 
depoziti olan 2250 bank, 1933-cü ildə isə 2875 mln. dollarlıq de-
poziti olan 2700 bank iflasa uğradı. 
Maliyyə sistemi fərdlərin və firmaların fondlarını məhsuldar 
investisiya  imkanlarına  çevirən  kanaldır.  Bu  çevrilmənin  sağlam 
olması  maliyyə  bazarları  iştirakçılarının  investisiya  imkanları 
haqqında düzgün mühakimələrə malik olmasından asılıdır.  
Burada  əmələ  gələn  asimmetrik  məlumat  problemi  maliyyə 
sistemində  iki  əsas  problemi  ortaya  çıxarır:  əxlaqi  risk  (moral 
hazard) və tərsinə seçim (adverse selection). 
Tərsinə  seçmə  maliyyə  əməliyyatı  həyata  keçmədən  əvvəl 
ortaya çıxır. Borc alarkən yüksək risk sahələri yüksək faizi də ödə-
məyə hazırdırlar, çünki borc ödəmə mövzusunda daha istəksizdir-
lər. Borc verən borc almaq istəyən bütün tərəflərin borc ödəmə qa-
biliyyətlərini bilmədiyi üçün seçim edərkən səhv edə bilər. 

---

 
57 
Ə
xlaqi risk isə maliyyə əməliyyatı həyata keçirildikdən son-
ra əmələ  gəlir. Əxlaqi riskin əmələ gəlməsinin səbəbi borc alanın 
yüksək  riskli  layihələrə  investisiya  qoymasından  qaynaqlanır.  La-
yihə uğurlu olarsa borcalan üçün problem yoxdur. Layihə uğursuz 
olarsa borcverənin zərəri çox olacaqdır. Borcalanın aldığı borcu öz 
şə
xsi  xərcləri  üçün  istifadə  etmə  və  layihəyə  kifayət  qədər  vəsait 
xərcləməmək riskləri vardır. 
Xarici borc problemini həll etməyin müxtəlif prinsipial me-
todları var:  
1)
  büdcə gəlirinin artımından istifadə edərək;  
2)
  ölkənin valyuta gəlirinin artırılması yəni ixrac qiymətləri-
nin artımı,  idxalın aşağı salınması; 
3)
  daxili əmanətlərin artımını stimullaşdırmaq; 
4)
 daxili  borclanmalar  hesabına  xarici  borc  probleminin 
həlli. 
 
 

---

 
58
III FƏS L. MÜAS R QLOBAL (2008) MAL YYƏ 
BÖHRANLARININ SƏBƏB VƏ NƏT CƏLƏR  
 
3.1.MAL YYƏ BAZARINDA BÖHRANLARIN SƏBƏBLƏR  
VƏ  FADƏ FORMALARI  
 
nkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  iqtisadiyyatları  daha  kiçik 
ölçüləri  ilə  fərqlənirlər,  müəyyən  iqtisadi  sektorlarda  daha  çox 
cəmləşmiş  yaxud  ixrac  olunan  müəyyən  məhsuldan  daha  asılı 
olurlar,  bu  da  həmin  ölkələrin  xarici  qiymət  şokları  baxımından 
zəifliyini əvvəlcədən müəyyən edir.  
nkişaf  etmiş  ölkələrlə  müqayisədə  bütün  inkişaf  etməkdə 
olan  ölkələr  onların  kiçik  qrupu  istisna  olmaqla  miqyasları  kiçik 
olan maliyyə sistemlərinə malikdirlər.  Cəmi 15 inkişaf edən ölkə 
M2-nin dünya həcminin 0,2% həddinə gəlib çatır, ümumi miqdarı 
ümumdünya  qiymətinin  1%  ötüb  keçən  Çin  və  Braziliya  istisna 
olmaqla  aşağı  və  orta  gəlir  səviyyəsinə  malik  olan  bütün  ölkələr 
isə  cəmi  9%  təşkil  edirlər
30
.  Fond  bazarının  kapitallaşma 
göstəricisinin paylanması daha asimmetrik quruluşa malikdir.  
nkişaf etməkdə olan ölkələrin bir çox maliyyə sistemlərinin 
həcmi olduqca kiçikdir. Belə ki, 200 milyondan çox adam onlarda 
kiçik  bank  sistemlərinin  aktivlərinin  1  milyard  dollardan  artıq 
təşkil etmədiyi Ümumdünya Bankının təxminən 60 üzv ölkəsində 
yaşayır.  nkişaf  edən  ölkələrin  əksəriyyəti  kiçik  əhaliyə  və  zəif 
inkişaf etmiş maliyyə sistemlərinə malikdir.    
Kiçik  maliyyə  sistemləri  üçün  qeyri-effektiv  fəaliyyət 
səciyyəvidir,  onlar  risklərin  bir  yerdə  cəmləşməsindən  əziyyət 
çəkir  və  xarici  şoklara  qarşı  daha  həssasdırlar.  Kiçik  maliyyə 
sistemləri daha çox xərc müqabilində daha az xidmət təmin edirlər. 
Bu rəqabətin olmaması və iri miqyasda qənaətdən istifadə etmənin 
mümkünsüzlüyü  səbəbindən  baş  verir.  Kiçik  sistemlərin  fəaliy-
                                                           
30
 Финансирование роста: выбор методов в изменчивом мире: пер. с англ. – 
М
.: Издательство «Весь Мир», 2002. – s. 256. 

---

 
59 
yətinin tənzimlənməsi və nəzarəti isə qeyri-uyğun olaraq baha başa 
gəlir
31
.    Kiçik  ölkələr  üçün  maliyyə  imperativlərilə  (qəti  tələbləri 
ilə) müqayisədə siyasi imperativlər daha həlledici əhəmiyyətə ma-
likdirlər.   
nkişaf etməkdə ölkələr təbii ehtiyatların, iqlim şəraitinin və 
ucuz  işçi  qüvvəsinin  sayəsində  iqtisadi  inkişafın  müəyyən 
potensialına  malikdirlər,  lakin  kiçik  əmanətlər  və  gəlirlərin  aşağı 
olması,  maliyyə  sisteminin  zəifliyi  sabit  inkişaf  və  iqtisadi  artım 
üçün  kifayət  qədər  ehtiyatla  təmin  etmirlər.  Bu  səbəbdən 
siyasətçilər  çıxış  yolunu  eyni  zamanda  qeyri-sabitliyin  mənbəyi 
olan,  valyuta  və  maliyyə  böhranlarına  səbəb  ola  biləcək  xarici 
kapitalın cəlb olunmasında görürlər.  
nkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  problemləri  infrastrukturun 
inkişaf  etməməsi,  qanunvericilik  nöqsanları,  investorların  mül-
kiyyət  hüquqlarının  etibarlı  müdafiəsinin  olmaması,  məlumatın 
qeyri-şəffaflığı  ilə  müəyyən  olunur.  Bu  və  digər  amillər  kredit 
riskinin  yüksək  səviyyəsini  və  vəsaitin  cəlb  olunması  zamanı 
yüksək  faiz  dərəcələrini  şərtləndirirlər.  Bundan  başqa  valyutanın 
konversiya  edilməsi  rejimini  dəyişmək  imkanı,  kapital  axınlarına 
qarşı  məhdudiyyətlərin  tətbiqi,  milli  valyutanın  devalvasiyası, 
siyasi qeyri-sabitlik və seçici (elektorat) dövrünün aşkar mövcud-
luğu  kimi  bəzi  müstəqil  risklər  mövcuddur.  Maliyyə  bazarlarının 
tənzimlənməsi və maliyyə müəssisələrinə nəzarət həmçinin yüksək 
səviyyədə deyil.  
nkişaf edən ölkələrin maliyyə sistemlərinin səciyyəvi xüsu-
siyyəti  bankların  üstünlük  təşkil  etməsindən  və  maliyyə  bazarla-
rının  inkişaf  etməməsindən  ibarətdir.  Bu  həmçinin  kreditlərin  ve-
rilməsi  zamanı  xərclərin  çoxalmasını  şərtləndirir  və  milli  borc 
alanların maliyyə baxımından qeyri-sabitliyini artırır. Şəxsi vəsait-
                                                           
31
 Bossone B., Honohan P. and Long M. Policy for Small Financial Systems // 
Financial Sector Discussion Paper 6. World Bank, Financial Sector Strategy and 
Policy Department, Washington, D.C., 2001. 

---