Microsoft Word mal bohrani-zeynalov doc

 
53 
Borc  böhranının  əsas  səbəbi  dövlətin  qısamüddətli  borcları-
nın üst-üstə yığılmasıdır və 1997-98-ci illərdə Asiya ölkələrindəki 
böhranın əsas katalizatoru da məhz elə bu faktor idi. Misal olaraq 
böhran  qabağı  maliyyə  sektorunun  qısamüddətli  öhdəliklərinin 
yüksək  sürətlə  artması  prosesi  baş  verən  Koreya,  ndoneziya  və 
Tailand göstərilə bilər. Braziliya və Meksika dövlətin qısamüddətli 
borc öhdəliklərinin  yığıldığı ölkələr olaraq nümunə kimi göstərilə 
bilər. Bundan başqa, borc böhranı təkcə borclu ölkələr üçün deyil, 
həm  də  borc  alan  bank  institutları  üçün  də  fəlakətə  çevrildi.  Belə 
ki,  əvvəlki  onilliklərdə  geniş  ölçülü  kreditlər  verən  kommersiya 
bankları  80-ci  illərin  əvvəllərində  çox  çətin  vəziyyətə  düşdülər. 
1982-ci ildə hamı anladı ki, kommersiya bankları tərəfindən veri-
lən  kreditlərin  böyük  bir  hissəsi  ümumiyyətlə  geri  qaytarılmaya 
bilər. Bu şok dalğa şəklində bütün dünya kapital bazarında  yayıl-
mağa  başladı.  Anlaşıldı  ki,  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrə  verilən 
kreditin  artması  nəticəsində  dünyanın  aparıcı  maliyyə  institutları 
müflis  vəziyyətə  düşə  bilər.  Böhrandan  ABŞ-da  “böyük  doqquz-
luq”-a aid  edilən və  ya “pul mərkəzləri” adlandırılan maliyyə qu-
rumları daha çox zərər çəkdi. 1982-ci ilin sonunda onların inkişaf 
etməkdə  olan  ölkələrə  verdikləri  kredit  öz  bank  vəsaitlərinin 
290%-ni  təşkil  edirdi  və  təkcə  Latın  Amerikasına  verilən  kredit 
bank vəsaitlərinin 180%-nə bərabər idi.  
 Kreditor ölkələr əsasən kommersiya banklarının vəziyyətinə 
görə  narahat  idilər.  Buna  görə  də  onlar  borclu  ölkələrə  təzyiq 
göstərirdilər ki, bu ölkələr, hətta ciddi daxili iqtisadi böhrana səbəb 
olsa  belə,  hər  il  borcun  ödənilməsi  üçün  iri  məbləğlər  ödəsinlər. 
Bir  çox  borclu  ölkələrin  iqtisadiyyatı  ödənişə  başlayandan  sonra 
tamamilə tənəzzülə uğradı, iqtisadi artım dayandı, bir çox ölkələr-
də  daxili  büdcəni  ağırlaşdıran  borc  yükü  hiperinflyasiyaya  səbəb 
oldu.  80-ci  illərdə  Qərbin  kommersiya  bankları  inkişaf  etməkdə 
olan ölkələrin kredit vermə strategiyasına bir sıra düzəlişlər etdilər.  
Birincisi, kredit riskinin qiymətləndirilməsi üçün dövlətin və 
digər  təşkilatların  təminatının  kifayət  olmadığı  müəyyənləşdirildi. 
Bəzi neft ixrac edən ölkələrin, xüsusilə də Meksika və Venesuela-

---

 
54
nın  təcrübəsi  bunu  sübut  etdi.  Beynəlxalq  kredit  vermə  haqqında 
qərarlar bir sıra faktorların təhlilindən sonra verilməlidir: gəlirlərin 
səviyyəsi, ölkədəki iqtisadi və siyasi vəziyyət, kreditin ödənilməsi-
nin alternativ üsulları.  
kincisi, kredit və ölkə riskinin təhlili önəmlidir, lakin kredi-
tin verilməsi üçün kifayət deyil. Əsas diqqət makroiqtisadi vəziy-
yətin inkişafına  yönəldilməlidir: xammalın dəyərinə, inflyasiyaya, 
beynəlxalq  hesabların  və  faiz  dərəcələrinin  vəziyyətinə.  Banklar 
ə
saslandırırlar ki, neqativ real faiz dərəcəsi ilə (inflyasiyanın sürəti 
bankın kreditlərə qoyduğu faiz dərəcəsindən yüksək olduqda) kre-
dit  vermə  sonsuz  davam  edə  bilməz.  Müxtəlif  ölkələrdə  kredit 
portfelinin strukturu ilə faiz dərəcələrinin hərəkəti arasındakı qarşı-
lıqlı əlaqəni müəyyənləşdirmək lazımdır. 
Üçüncüsü, Transmilli banklar belə qərara gəliblər ki, böyük 
beynəlxalq  kreditlərin  verilməsi  zamanı  bank  birliklərinin  fikrinə 
ə
saslanmaq olmaz. Bununla əlaqədar hər bir beynəlxalq bankın bu 
və ya digər proyektlərinin qiymətləndirilməsi üzrə təhlil işləri güc-
ləndirilmişdir. 
Beləliklə,  90-cı  illərin  əvvəllərində  Transmilli  banklar  inki-
ş
af  etməkdə  olan  ölkələrə  kredit  verilməsində  ehtiyatlı  strategiya 
işləyib hazırladılar. Bu yanaşma Şərqi Avropa ölkələrinin maliyyə-
ləşdirilməsində  də  tətbiq  olunmağa  başladı.  Rusiyadakı  borc 
böhranı (1998-ci il) göstərdi ki, bank sisteminin dövlət maliyə sis-
temi ilə simbioz fəaliyyət tərzi onların hər ikisinə mənfi təsir gös-
tərir. Əksər banklar əsas gəlirlərini dövlət orqanlarının hesablarına 
və  büdcəyə  xidmət  göstərməklə  əldə  edirdilər.  1996-1997-ci  il-
lərdə  daxili  borcun  genişlənməsi  likvidliyin  əsas  təminatçısı  olan 
bankların üstün iştirakı nəticəsində baş verirdi. Nəhayət, dövlət tə-
rəfindən bank sisteminə görünən və görünməyən təminatın olması 
bankların bir çox valyuta və kredit risklərini nəzərdən qaçırmasına 
səbəb  oldu.  90-cı  illərin  sonunda  (1998-ci  ilin  avqust  ayınadək) 
Rusiyanın  xarici  banklara  borcunun  əsas  hissəsi  böyük  bankların 
payına  düşürdü.  Rusiya  Bankının  göstəricilərinə  əsasən,  xarici 
banklara borcun ödənilməsi ilə bağlı ən çətin müddət 1998-ci ilin 

---

 
55 
iyul ayında başlayıb oktyabr ayında bitməli idi. Üç ay ərzində 6.15 
mlrd. dollar ödənilməli idi. Sonra, 1998-ci ilin noyabr-dekabr ayla-
rında ödəmələr kəskin azalaraq 1.45 mlrd. dollar, 1999-cu ilin ilk 
yarımilliyində  isə  cəmi  0.9  mlrd  dollar  olmalı  idi.  Lakin  1998-ci 
ilin  avqust  ayindakı  məşhur  hadisələr  bu  qrafiki  tamamilə  ləğv 
etdi. Dövlətin qiymətli kağızlarının (DQK) dəyərsizləşməsi elə vir 
səviyyəyə çatdı ki, çoxlu DQK-ı olan banklar cari likvidliyi lazımi 
səviyyədə saxlaya bilmirdilər. Avqust böhranının bir neçə günü ər-
zində bank borclarının qiyməti o qədər aşağı səviyyəyə düşdü ki, 
artıq onların müflisləşməsindən danışmaq olardı. Rublun mübadilə 
kursunun düşməsi nəticəsində Rusiya bankları artıq uduzmuş tərəf-
lər rolunda çıxış edirdilər: 1998-ci ilin noyabr ayının sonuna onla-
rın zərərlərini 3.75 mlrd. dollar həcmində qiymətləndirmək olardı. 
1982-ci  ildən  etibarən  bank  böhranı  fond  bazarının  inkişafı 
ilə  əlaqələndirilməyə  başladı.  Onda  Cənubi  və  Mərkəzi  Amerika 
ölkələrinin  hökumətlərinə  fəal  şəkildə  kredit  verən  ABŞ  bankları 
qonşu ölkələrin defoltunun zamini oldular. Dünya nəhəng maliyyə 
fəlakətinin  astanasında  dayanırdı.  Nyu-York  Fond  Birjasında 
adları  sadalanan  ABŞ-ın  44  kommersiya  bankı  təxminən  bir  il 
müddətinə  faktiki  olaraq  ödəmə  qabiliyyətini  itirmişdilər.  Onları 
təkcə Meksika, Venesuela və Argentinadan olan müştərilərin prob-
lemli  borcları  yox,  həmçinin  bu  ölkələrdəki  bank-filiallarındakı 
dondurulmuş hesablar ləngidirdi. Meksika xarici borcların ödənil-
məsinə  moratorium  (ödəmə  müddətinin  uzadılması)  elan  edəndə 
vəziyyət daha da gərginləşdi, Argentina isə ümumiyyətlə borcların 
ödənilməsindən imtina etdi. 
FOND böhranı . Fond böhranı maliyyə böhranının ayrılmaz 
hissəsidir, belə ki, xüsusən bazar iqtisadiyyatı şərtləri altında fond 
bazarında baş verən proseslər bank sisteminin vəziyyətinə müstəs-
na dərəcədə güclü təsir göstərir. Bir halda ki, qiymətli kağızlar real 
və maliyyə sektorlarının (ilk növbədə, bankların) aktivlərinin əsas 
hissəsini təşkil edir, birjanın iflası, müvafiq olaraq, bankların ödə-
mə qabiliyyətini pisləşdirir. Bütövlükdə, fond bazarlarında qiymətlə-
rin tərəddüdü bir çox avropalıların zənginləşməsinə səbəb olmuşdur. 

---