Microsoft Word mal bohrani-zeynalov doc

 
41 
nin  pozulmasına  gətirib  çıxardan  valyuta  və  maliyyə  böhranları 
arasında sıx əlaqə onları ümumiləşdirilmiş hadisə - valyuta-maliy-
yə  böhranı  kimi  müzakirə  etməyə  imkan  verir.  Beləliklə,  valyuta 
və  maliyyə  böhranlarının  mahiyyəti  kökləri  iqtisadi  və  pul-kredit 
sahələrində gizlənən və bazar aktivlərinin qiymətlərinin xeyli aşağı 
düşməsinə və kapitalların kənara axmasına səbəb olan ziddiyyətlə-
rin kəskinləşməsindən ibarətdir.  
Valyuta və maliyyə böhranları nəzəriyyəsinin mühüm tərkib 
hissəsini  ümidlərin  qeyri-sabitliyində  və  mənfəət  yaxud  zərərin 
məhdudlaşdırılması  axtarışında  hadisələri  qabaqlamaq  arzusunda 
ifadə  olunan  aspekt  təşkil  edir.  O,  həmişə  müəyyən  çəkiyə  malik 
olub,  çünki  istənilən  sistem,  o  cümlədən  maliyyə  sistemi  insanlar 
tərəfindən idarə edilir. Lakin maliyyə sistemi və maliyyə bazarları 
və  xüsusilə  bir-biri  ilə  sıx  əlaqəli  olan  dünya  bazarları  digər  sis-
temlərdən  fərqli  olaraq  kapitalların  sürətli  hərəkəti,  sazişlərin 
böyük  həcmdə  və  yüksək  sürətlə  həyata  keçirilməsi  üçün  böyük 
imkan yaradırlar.  
Valyuta böhranlarının aşağıdakı klassifikasiyası mövcuddur: 
• Birinci  tip  –  hər  hansı  ölkədə  kursun  sabitləşdirilməsi  şə-
raitində pul kütləsinin artımı ilə bağlıdır, hansı ki, daxili qiymətləri 
dünya qiymətlərinə nisbətdə artırır bu isə ticarət balansını pozur və 
nəticədə sabit valyuta kursundan imtina olunur. 
•  kinci  tip  -  həddən  artıq  dövlət  borcunun  yığılması  ilə 
ə
laqədardır. Bu müəyyən müddətdə investorların itməsinə yol açır, 
kapitalın “qaçışı” baş verir və kurs kəskin enir. 
• Üçüncü tip – özəl sektorun borcları ilə bağlıdır. 
• Dördüncü  tip-  dövlət  borcunun  həddən  artıq  yığılması  və 
bu borcun büdcənin ödəmə qabiliyyətində olmaması bu isə sonda 
inflyasiya və devalvasiyaya yol açır. 
1999-cu  ilin  yanvar  ayında  Braziliyada  maliyyə  böhranı 
başladı, və C.Saksın fikrincə, bu böhranın səbəbi Braziliya valyu-
tası realın dəyərinin təxminən 30-40% qalxması idi. Bu o demək-
dir ki, Braziliyadakı əmək haqları və qiymətlər cari mübadilə kur-
su  ilə  ABŞ  dollarına  çevrildikdə  çox  yüksək  olur  və  bu  ölkənin 

---

 
42
beynəlxalq bazarlardakı rəqabət qabiliyyətini aşağı salır. Braziliya 
valyuta bazarına müdaxilələr vasitəsilə mübadilə kursunu süni şə-
kildə  yüksək  səviyyədə  saxlayırdı.  1998-ci  ilin  avqust  ayının  so-
nunda Mərkəzi Bank milli valyutanı qorumaq məqsədilə 25 mlrd. 
dollarlıq valyuta rezervini satmışdır. Valyuta rezervlərinin ümumi 
həcmi 70 mlrd. dollardan, təxminən, 45 mlrd. dollara endi
22
. 
Elmi  ədəbiyyatda  valyuta,  böhranının  birmənalı  şərhi  möv-
cud  deyil.  Valyuta  böhranı  maliyyə  böhranı  ilə  əlaqələndirilir  və 
qarşılıqlı  əvəz  oluna  bilən  anlayışlar  kimi  nəzərdən  keçirilir. 
Valyuta böhranına geniş nəzər onu valyuta bazarındakı vəziyyətin 
kəskin ağırlaşması  kimi təqdim edilir. Valyuta böhranı – valyuta 
sferasındakı qarşıdurmanın  kəskin ağırlaşmasıdır. O, valyuta kurs-
larının kəskin tərəddüdlərində, kapital axınında, devalvasiya və re-
valvasiyada,  beynəlxalq  likvidliyin  zəifləməsində,  valyuta-kredit 
və maliyyə münasibətlərində qarşıdurmanın kəskinləşməsində özü-
nü göstərir. 
BPF-nin verdiyi tərifə görə, valyuta böhranı mübadilə kursu-
na  spekulyativ  hücumlar  zamanı  xarici  rezervlərin  xərclənməsinə  
və ya faiz dərəcələrinin kəskin qalxmasına səbəb olur.  
K QAT  BÖHRAN    (TWIN  CRISES).  Bank  və  valyuta 
böhranları bir-birilərinə iki istiqamətdə təsir edir. Valyuta böhran-
larının bank böhranına səbəb olabiləcək iki ana kanal vardır: 
I.  Sretilizasiyanın  yoxluğu  böhran  öncəsi  dövrdə  tətbiq  olu-
nan sabit valyuta kursu rejimi tərk edilmədən öncə spekulativ hü-
cumlar  nəticəsində  beynəlxalq  ehtiyatların  böyük  ölçüdə  yox  ol-
ması və bunun əsas pul ehtiyatında və kredit təklifində ani enmələ-
rə  yol  açabilməsidir.  Azalan  kredit  həcmi  istehsal  üzərində  mənfi 
təsir edəcək və qaytarılmayan kreditlərin artması bank böhranı ilə 
nəticələnəcəkdir. 
II. Valyuta böhranı ilə birlikdə gələn yerli pulun dəyərsizləş-
məsi nəticəsində banklar arasında böyük miqdarlarda olan və mə-
                                                           
22
 Сакс Дж., Ф.Ларрен Б. Макроэкономика - М. Дело. 1999.376с. 
 

---

 
43 
zənnə riskinə qarşı qorunmamış valyuta cinsindən borcların qayta-
rılma problemləri yaranacaqdır. Bankların öz valyuta mövqeləri az 
olsa belə, beynəlxalq investisiya girişinə açıq olan bir iqtisadiyyat-
da bəzi sektorların (ticarətə aid olmayan əmlak sektoru kimi) val-
yuta cinsindən borcları ehtimal ki yüksək olacaqdır. Bank kreditlə-
rinin  əsasən  bu  sektorlarda  istifadə  olunması  və  borcluların  geniş 
olaraq  zəifləyən  iqtisadiyyatda  ödəmə  çətinliyi  ilə  qarşılaşmaları, 
bank sisteminin zəifləməsinə səbə ola bilər. 
Eyni zamanda bank böhranının valyuta böhranına səbəb ola-
caq iki kanal vardır. Hər iki vəziyyətdə, açıq və ya gizli əmanət sı-
ğ
ortasının varlığı və bu yolla mərkəzi bankın sıxıntıda olan bankla-
ra və ya əmanət sahiblərinə monetar dəstək vermək üçün likvidlik 
təmin etməsi ilə əlaqəlidir. 
I. Mərkəzi bank təmin olunan likvidlik ilə ölkədaxili kredit-
lərin  böyük  ölçüdə  yayılmasına  icazə  verə  bilər.  Bu  vəziyyətdə 
spekulativ hücum ilə artan valyuta tələbi qarşısında Mərkəzi Bank 
qüvvədə  olan  valyuta  məzənnə  rejimini  tərk  edərək  dalğalı  mə-
zənnəyə keçir. 
II.  Mərkəzi  bank  likvidlik  artırıcı  monetar  dəstəyini,  böyük 
miqdarlarda  edəcəyi  ölkədaxili  borclanma  ilə  qarşılayacaqdır.  Bu 
miqdarın qaytarılmayan kreditlərin əmələ gətirdiyi böyük bir port-
felə bərabər olacağı hesab edilir. Nəticədə bazar oyunçularının, ic-
timai nüfuzun artan borc yükünü inflyasiya yaradaraq və ya deval-
vasiya  yolu  ilə  azaltmağa  niyyətli  olduğunu  anlamaları  halında 
banklardan pul çəkimləri sürətlə artacaq və sistem zəifləyəcəkdir. 
Bununla  bərabər  iqtisadiyyatda  həm  bank  həm  də  valyuta 
böhranına  təsir  edəcək  ümumi  makroiqtisadi  şoklar  hər  zaman 
mümkündür.  Xüsusilə  dünyada  gözlənilməyən  ani  faiz  yüksəlmə-
ləri  nəticəsində  ölkə  içindən  önəmli  miqdarda  kapital  getməsinə 
səbəb  olur.  Bunun  nəticəsində  banklardan  əmanət  azalmaları 
banklara  təsir  edəcək  və  mərkəzi  bankın  valyuta  məzənnəsini 
qorumaq istəməsi rezervlər üzərində təzyiq yaradacaqdır. 
Nəzərə  alsaq  ki,  real  mübadilə  kursu  yaxınlaşmaqda  olan 
valyuta  böhranını  müəyyənləşdirən  əsas  amildir,  elə  o  da  bank 

---