Microsoft Word maya book 2013 A5 son

113 
kimi toxunulmaz vəziyyətdə saxlanması  və  səhralaşmaya 
qarşı mübarizənin gücləndirilməsi üçün antropogen təsirlərin 
azaldılması  məqsədilə xüsusi mühafizə olunan təbiət 
ərazilərinin genişləndirilməsinə  də xüsusi diqqət yetirilir. 
Belə ki, ölkə başçısının müvafiq fərmanları ilə 2003-2009-
cu illərdə ölkədə xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin 
ümumi sahəsi qısa müddət ərzində 4,5 faizdən, yəni 478 min 
hektardan 778 min 464,7 hektara çatdırılıb. Bu da ölkə 
ərazisinin təqribən 9 faizini təşkil edir.  
BMT-nin  İnkişaf Proqramının Azərbaycan nümayəndə-
liyinin və Qlobal Ekoloji Fondun texniki yardımı  əsasında 
2006-cı ildən başlayaraq «Torpaqdan birgə  və davamlı 
istifadə üçün potensialın yaradılması» layihəsi də  həyata 
keçirilir. Bu isə öz növbəsində, Azərbaycanda səhralaşma 
problemlərinin həlli üzrə  işlərin canlanmasına təkan verib. 
Layihə  çərçivəsində Kürdəmir və Göygöl rayonlarında qış 
və yay otlaqlarının vəziyyəti öyrənilib və konkret olaraq 
Göygöl rayonunda 200 hektar qış otlağı bərpa olunub. 
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi mütəxəssisləri tor-
paqların səhralaşmasının qarşısını almaq məqsədilə dövlət 
proqramlarına və xarici donorlarla əməkdaşlıq çərçivəsində 
tədbirlər həyata keçirdiklərini söyləyirlər. Amma nədənsə, 
ilbəil yararsız hala düşmüş torpaqların hektarı  dəyişilməz 
olaraq qalır. Deyəsən, mütəxəssislər səbəbi deyil, nəticəni 
aradan qaldırmaqla məşğuldurlşar. Yəni heyvandarlığın yem 
bazası olmadığından mal-qaranın meşə  ərazilərində otarıl-
ması davam edir. Sirr deyil ki, suvarma sisteminin dəyiş-
dirilməsi də milyonlar tələb edir. Beləliklə də, torpaqlarımız 
yararsızlaşır. 
Azərbaycanda səhralaşma prosesi əsasən dağətəyi, düzən-
lik və ovalıq  ərazilərdə  təbii, xüsusən antropogen amillərin 
təsiri nəticəsində baş verir. Bu ərazilərdə yağıntıların orta 

---

114 
illik miqdarı 150-400 mm arasında tərəddüd edir, səthi 
buxarlanma yağıntının miqdarından 3-4 dəfə artıqdır.  İqlim 
yarımsəhra və quru bozqır yarımtipinə aiddir. 
Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha səciyyə-
vidir. Burada son illər  əhalinin artması,  ərazidə qaçqın və 
köçkünlərin məskunlaşması, kənd təsərrüfatı, o cümlədən 
heyvandarlığa olan tələbatın çoxalması, həmçinin təbii qaz 
və elektrik enerjisinin çatışmaması ilə  əlaqədar torpaq və 
bitki örtüyünün ekstensiv istifadəsi nəticəsində antropogen 
səhralaşma prosesi güclənmişdir.  
Kür-Araz ovalığında səhralaşma prosesi Şirvan düzündə 
daha güclü gedir. Burada apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, 
bitki və torpaq örtüyünün səhrlaşamasının (və ya deqrada-
siyası) istiqaməti və intensivliyini yaradan səbəblər ərazinin 
ekoloji  şəraiti (relyefi, bitki örtüyü, torpağı) və antropogen 
amillərin müxtəlifliyi ilə  əlaqədardır. Bu baxımdan  ərazini 
aşağıdakı sahələrə bölmək olar: 
1. Kür çayı boyu tuqay meşələrinin deqradasiyası prosesi, 
orada olan meşələrin məhv edilməsi, hədsiz mal-qara otarıl-
ması  və meşə torpaqlarından kənd təsərrüfatında istifadə 
edilməsi ilə  əlaqədar baş vermişdir. Bu ərazidə  səhralaşma 
quraqlaşma, bataqlaşma və  bəzən  şoranlaşma istiqamətində 
gedir. 
2. Regionun ovalıq hissəsində suvarılan ərazilərdə səhra-
laşma prosesini yaradan əsas səbəblər orada drenaj-kollektor 
şəbəkəsinin yaradılması və suvarma işləri ilə əlaqədardır. Bu 
ərazidə  səhralaşma prosesi torpağın  şorlaşması,  şorakətləş-
məsi və bataqlaşması istiqamətində gedir. 
3. Regionun dağətəyi hissəsində səhralaşma prosesi bitki 
örtüyünün pozulması, məhv edilməsi, hədsiz mal-qara 
otarılması, aqrotexniki qaydalara riayət olunmaması ilə 
əlaqədardır. Bu ərazidə  səhralaşma prosesi bitki örtüyünün 

---

115 
deqradasiyası, səthi və yarğan eroziyası, suvarma aparılan 
sahələrdə isə irriqasiya eroziyası, bəzən  şorlaşma və 
sürüşmə hadisəsinin yaranması istiqamətində gedir.  
Səhralaşma  əsasən Abşeron yarımadasında torpağın neft 
və neft tullantıları ilə çirklənməsi ilə  əlaqədar da baş verir. 
Neft məhsullarının və çoxlu miqdarda buruq sularının səthə 
axıdılması, həm də qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına 
və torpağın təkrar  şorlaşmasına səbəb olur. Abşeronda neft 
yataqlarının düzgün istifadə edilməməsi 10 illər ərzində ətraf 
mühitin mühafizəsi üzrə elementar qaydalara riayət etmədən 
neft çıxarılması, neft, qaz, kimyəvi maddələr, güclü mineral-
laşmış  və radioaktiv çirkli suların yerin səthinə axıdılması 
Abşeron yarımadasının ayrı-ayrı təbii və antropogen landşaft 
sahələrinin çirklənməsinə və pozulmasına səbəb olmuşdur. 
 
8.3.1. Respublikanın düzən və dağətəyi düzən ərazilərdə 
deqradasiyaya və səhralaşmaya səbəb olan amillər 
 
I.Təbii 
(fiziki-coğrafi) 
1. Yüksək günəş radiasiyası (bu göstərici üzrə Muxtar 
Respublika ölkənin başqa ərazilərdən fərqlənir). 
2. Yüksək hava temperaturu (yay aylarında 42-43S
0
 
çatır). 
3. Yüksək torpaq temperaturu. 
4. Torpaq və havada rütubətin azlığı. 
5. Bitki örtüyünün seyrəkliyi. 
6. Torpaq  əmələ  gətirən süxurların duzlu və karbonatlı 
olması. 
7. Torpaqların  şorlaşma və  şorakətləşməyə  məruz qal-
ması. 
8. Külək eroziyanın (deflyasiya) şiddətli olması (xüsusilə 

---

116 
Culfa rayonunda). 
9. İrriqasiya eroziyanın geniş yayılması. 
10. Səthi və  xətti eroziyanın geniş arealda olması (Res-
publika  ərazisinin 41,8%-dən çox hissəsi bu və ya digər 
dərəcədə eroziya prosesinə  məruz qalmışdır). Naxçıvan 
Muxtar Respublikasının bəzi rayonlarında 70%-dən çoxu 
qədər ərazi yuyulmuşdur. 
11. Cənub baxarlı yamacların çox yüksək olması. 
12. Səthi buxarlanmanın çox yüksək olması. 
13. Qışın çox soyuq olması (bəzi hallarda 30-35 dərəcə 
soyuq olur). 
14. İqlimin kontinentallığı. 
15. Yayın çox isti keçməsi (bəzi hallarda hərarət 40-42 
dərəcəyə çatır). 
16. Efemer örtüyünün zəif olması. 
17. Çayların suyunun azalması. 
18. Yeraltı suların minerallaşması. 
19. Quraqlıq indeksinin yüksək olması. 
20. Günəş enerjisinin səthi buxarlanmaya sərfi. 
21. Yer səthində  vəziyyətdən asılı olaraq torpağın 
albedosu. 
22. Yerin radiasiya balansı. 
23. Ərazinin yaşı (landşaftı). 
 
II. Antropogen: 
(sosial-iqtisadi) 
24. a) Meşə qurşağında. 
- nəzarətsiz odun tədarükü və mal-qaranın otarılması 
(geniş tətbiq edilir). 
- meşə ərazilərinin yaşayış məntəqələrinə və təsərrüfatlara 
çevrilməsi. 
b) Dağlıq torpaqda: Təbii otlaqlarda həddindən artıq və 

---