Microsoft Word maya book 2013 A5 son

---

 
TELMAN XƏLİLOV,  MAYA ZEYNALOVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ  
(Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti) 
 
 
Azərbaycan Respublikası 
Təhsil 
Nazirliyinin 17.03.2014-cü il 307 №-li 
qərarı ilə təsdiq edilmişdir 
 
 
 
 
 
 
Bakı –  2014 

---

2 
 
 
 
 
Elmi redaktoru:  prof. Ş.Y.Göyçaylı 
Rəyçilər:   
prof. c.e.d. T.Həsənov 
 
 
 
c.e.ü.f.d. N.Ə.Paşayev 
 
 
T.A.Xəlilov, M.Ə.Zeynalova Qlobal ekoloji problemləri  (Ali 
məktəblər üçün dərs vəsaiti). Bakı, “MBM”, 2013, 212 səh. 
 
Dərs vəsaitində Bakı Dövlət Universitetinin «Ekologiya və 
torpaqşünaslıq» və «Coğrafiya» fakültələrində  tədris olunan 
«Bəşəriyyətin qlobal ekoloji problemləri» mövzusunun məğzi 
açılır.  
Dərs vəsaitində  bəşəriyyətin tarixi ərzində üzləşdiyi ekoloji 
problemlərin yaranma tarixi, onların yayılma tarixi, təzahür 
formaları və bu problemlərlə mübarizə yollarından bəhs olunur. 
Dərs vəsaitində  əsasən Bəşəriyyətin  ən  əsas qlobal ekoloji 
problemləri,  ətraf mühitin mühafizəsi, qlobal ekoloji böhranlar, 
sülh və  tərksilah, demoqrafik problemlər,  ərzaq problemləri, 
enerji və xammal problemləri, qlobal iqlim dəyişiklikləri, ozon 
qatı, qlobal səhralaşma, Dünya okeanının qlobal problemləri, 
qlobal kosmik problemlər, səhiyyə problemləri, narkomaniya və 
terrorçuluq problemləri və s. haqda ətraflı məlumat verilir.  
Dərs vəsaiti yuxarıda göstərilən fakultələrin tələbələri, 
magistrləri üçün nəzərdə tutulur. Kitabdan doktorant, orta məktəb 
müəllimləri və geniş oxucu kütləsi də istifadə edə bilər. 

---

3 
GİRİŞ 
 
Qlobal, ümumplanetar ekoloji problemlərin yaranması – 
yeni, insan həyatına XX əsrdə daxil olmuş problemdir. İnsan 
daima ətraf mühitlə əks münasibətdə olmaqla – qazır, sökür, 
yandırır və planetin sərvətlərini məhv edir, suyun və havanın 
strukturunu dəyişir, torpaqların məhsuldarlığını azaldaraq 
kasıblaşdırır və bu idarə olunmayan prosesi bəşəriyyətin in-
kişafı adlandırırlar. Bu vaxta qədər sürətlə inkişaf edən Yer 
kürəsi əhalisini təbii resurslarla təmin etməkdə heç vaxt ətraf 
mühitə belə təhlükəli formada narahatçılıq olmamışdır. Əv-
vəllər insan heç vaxt ətraf mühitə belə qüvvətli təsir etmə-
mişdir. 
Antropogen ekoloji fəlakətlərdən fərqli olaraq insanın 
biotaya (biosferin bütün canlı orqanizmlərinin cəmi) təsir 
edən indiki epoxası qlobal xarakter alır, bir və ya bir neçə 
ekosistemlərlə kifayətlənməyərək bütün planeti əhatə edir. 
Elmi-texniki inqilabın təsiri biosferin iri miqyaslı  dəyiş-
dirilməsinə gətirib çıxarır, dərin izlər buraxaraq ekoloji təza-
hürlərin yaranmasına səbəb olur. Elə bütün bunlara görə də 
ekoloji problemlər müasir dünyanın  ən vacib qlobal prob-
lemlərinə çevrilərək, siyasi əhəmiyyət kəsb edir. 
Yerin təkamülündə iri miqyaslı hadisələrlə dolu olan 
müasir dövr, qarşılıqlı, intensiv inkişaf edən sosial-tarixi və 
təbii-tarixi amillərlə xarakterizə olunur. 
Əvvəllər heç vaxt bütün bəşəriyyətin özü üçün təhlükəli 
olan problemlər baş verməmişdir. Bu problemlərə sülh və 
tərksilah, demoqrafik, ərzaq problemləri, müasir səhralaşma, 
kosmik problemlər, vulkan püskürmələri, zəlzələ, sunamilər, 
fırtınalar, tornadolar və s. kimi iqtisadi, sosial, milli, o 
cümlədən qlobal vəziyyət almış ekoloji problemlər daxildir. 
Bu insanların əvvəlki minilliklərdə rast gəlmədiyi haldır. 

---

4 
İnsanın tarixi dövrünün ən müxtəlif, qarmaqarışıq, bir-
birini təkzib edən hadisələrlə dolu olan XX yüzillik başa 
çatmışdır.  
Bu yüzillik bəşəriyyət üçün böyük elmi kəşflər gətirmiş, 
istehsal alətlərinin və texnikanın böyük inkişafına səbəb 
olmuş, tatolitar və müstəmləkə rejimlərini dağıtmış, Yerin 
cazibə qüvvəsini aşmışdır. 
Lakin bu yüzillikdə  vəhşi müharibələr və xalqların soy-
qırımı baş vermiş, təbiətin və mədəniyyətin dağılması, iştah-
ların çox və  qəddar olması  əsri kimi də yaddaşlarda qal-
mışdır. 
İnsan eyni halda yaradan və dağıdan rolunu oynadı, onun 
təxəyyülü öz mənfi tərəfini göstərdi. 
İki minilliyin sərhəddində insan biosferin tükənməsi prob-
lemi ilə (neft, qaz, kömür, dəmir, mis, mineral gübrələr və 
b.) və bizim həyatımızı  təmin edən müasir yaradıcı sis-
temlərlə (torpaq, su, atmosfer, meşə, bioloji müxtəliflik və 
s.) üzləşməli oldu. 
Bu proseslərin xarakteri alimlər tərəfindən tarixdə sürətli 
proses kimi proqnozlaşdırılır, bu proses başlandıqdan sonra 
isə bütün biosferi dayandırmaq, qarşısını almaq mümkün 
olmayan fəaliyyətini azaldaraq, primitiv vəziyyətə düşmə-
sinə  səbəb olacağını göstərirlər. Bu halda, insanların yaşa-
ması üçün yararlı olan rayonların  ərazisi azalacaq, onların 
keyfiyyəti pisləşəcək və Yerin demoqrafik tutumu azalacaq. 
Ekoloqların yekdil rəyinə görə belə  fəlakətli fazanın 
başlanmasına və dəyişməsinə çox az vaxt qalır. 

---

5 
I FƏSİL 
BƏŞƏRİYYƏTİN ƏN ƏSAS QLOBAL EKOLOJİ 
PROBLEMLƏRİ 
 
Təbii mühit – insanın həyatı üçün əvəzedilməz  şərtlər-
dəndir. 
Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə bir neçə dövr qeyd olun-
muşdur: dəmir, bürünc, mis dövrləri və s. Bizim yaşadığımız 
XX və XXI yüzilliklər də tarixdə güman ki, texniki tərəqqi 
əsri kimi qeyd ediləcək. 
Həqiqətən də nüvə enerjisinin kəşfi, kosmosun fəthi, lazer 
şüasının cilalanması və başqa nəaliyyətlərlə səciyyələnən XX 
yüzilliyin məşəqqətli təzadları da az olmamışdır. Dünya 
müharibələri, ictimai-siyasi və iqttisadi inqilablar, çəkişmələr 
araşdırdığımız dövrün ən böyük bəlası, ümumbəşəri miqyaslı 
təhlükə kimi qəbul olunan təzadlar və ekoloji böhrandır. 
Lap yaxın keçmişlə, yəni XX əsrin 50-60-cı illər ilə 
müqayisə edilərsə son on illiklərdə ekoloji böhran barədə 
söz-söhbət daha tez-tez təkrarlanır. 
Çoxdan sübut olunmuşdur ki, insan cəmiyyəti mövcud 
olduğu dövrdən təbiətə qarşı qəddarlıq edir, bütün canlılardan 
fərqli olaraq insan öz mühitini korlayır, zibilləyir, zəhərləyir 
və bununla da özünə  və  təbiətə  qəst etmiş olur. Əgər uzaq 
əcdadlarımız sapandla, dəyənəklə, ox-nizə ilə ov edirdilərsə, 
müasir insan bir göz qırpımında dünyanı alt-üst etmək 
qüdrətinə malik silahlara və texniki vasitələrə yiyələnmişlər. 
Məhz ona görə  də müasir insan geoloji amil sayılır. Axı o, 
təbiətin iki milyon il ərzində yaratdığı faydalı qazıntı  məh-
sullarını başlıca olaraq sonuncu yüzillikdə mənimsəmişdir. 
Bununla belə tarix boyu insanların təbiətə,  ətraf mühitə 
biganəliyini iddia etmək də ədalətsizlik olardı. Qədim mən-
bələrdən məlumdur ki, hələ eramızdan 5-6 əsr öncə Misirdə 

---