Microsoft Word maya book 2013 A5 son

24 
yataqları tapıldığından karbon və ya daş kömür sistemi adını 
almışdır. Bu dövrün müddəti 50-55 milyon il olmuşdur. 
Karbon dövründə bitkilərlə yanaşı, heyvanlar aləmi də xeyli 
inkişaf etmişdir. Suda-quruda yaşayanlar tərəqqi etmiş  və 
dövrün axırında ilk sürünənlər meydana gəlmişdir.  
Karbon dövründə, xüsusən onun ikinci yarısında dəniz-
lərin kənarı boyunca, açıq dənizlərdən ayrılmış qapalı höv-
zələrdə, göl və bataqlıqlarda geniş miqyasda daş kömür 
əmələgəlmə prosesi getmişdir. Azərbaycanda Naxçıvan MR-
da bu proses çox zəif getmiş və əlverişli şərait olmadığından 
kömür yataqları  əmələ  gəlməmişdir. Bu vaxta kimi Yer 
üzərində  məlum olan karbon yaşlı kömür yataqlarının ya-
yılmasını  nəzərdən keçirdikdə maraqlı bir qanunauyğunluq 
gözə çarpır. Belə ki, qərbdə, ABŞ-da bu yataqlar 45
0
 şimal 
en dairəsindən şimala keçmədiyi halda, Mərkəzi Avropa və 
Donbas mədənləri 55
0
, Sibir mədənləri isə 70
0
 en dairəsin-
dən  şimala qalxmışlar. Digər tərəfdən Braziliyanın, Afrika 
qitəsinin, Madakaskar adasının cənub-şərq yamaclarında və 
Avstraliyada karbon yaşlı buzlaq çöküntüləri tapılır.  
Perm dövrü 1841-ci ildə Rusiya düzənliyinin  şimal-şər-
qində Perm quberniyasında Murçison tərəfindən müəyyən 
edilmişdir. Perm dövrünün mütləq davamı  təxminən 25-30 
milyon il hesab edilir. 
Yer qabığında baş verən böyük dəyişikliklər karbondan 
başlayaraq permdə daha da güclənmiş və Hersen dağ əmələ 
gəlməsində böyük qırışıqlar və dağlar  əmələ  gətirən çox 
güclü tektonik hərəkətlərin nəticəsində baş vermişdir. Bu 
hərəkətlər Appalaç, Hersin, Ural, Sibir və s. dağları  əmələ 
gətirmiş, dəniz və hövzələri müxtəlif  şəklə salmış  və 
beləliklə Yerin fiziki-coğrafi  şəraitini ciddi dəyişdirmişdir. 
Bu dövrdə dördşualı və tablolu mərcanlar, tribolitlər adlanan 
buqum ayaqlılar tamamilə  qırılıb qurtarmış  bəzi növlər isə 

---

25 
inkişaf etmişlər. 
Bu hövzə  cənubi Avropanı, Himalay dağlarını  və qonşu 
sahələri tutan böyük dənizə daxil idi. Belə hesab edilir ki, 
Perm dənizi nəinki Naxçıvanı, hətta bütün Azərbaycan 
ərazisini tuturmuş. 
Mezozoy erasının Trias dövrü 1834-cü ildə Almaniyada 
Alberti tərəfindən təyin edilmişdir. Bu dövr 30-35 milyon il 
olmuşdur. Trias dövründə suda-quruda yaşayan sinfi 
tənəzzül edir, sürünənlər sinfi isə öz inkişafını davam etdirir. 
Bu zaman 6 şüalı mərcanlar və ikiqəlsəməli baş, ayaqlı hey-
vanlar meydana gəlirlər. İlk məməlilərin də Triasın axırında 
meydana gəldiyi güman olunur. Triasın axırlarında bütün 
Qafqazla fiziki-coğrafi  şərait  əhəmiyyətli dərəcədə  dəyişir. 
Bu Böyük Qafqaz vilayətində, habelə Naxçıvan MR 
ərazisində özünü göstərir. 
Yura dövrü 1829-cu ildə Bronyar tərəfindən Avropada 
Yura dağlarında təyin edilmişdir. Bu dövrün yaşı 25-35 
milyon il hesab edilir. Bütün dünya miqyasında Yura dövrü 
ammonitlərin və belemenitlərin və habelə sürünənlərin yük-
sək inkişaf dövrü kimi səciyyələnir. Birincilər normal dəniz-
lərdə yayılmışdır. Sürünənlərin isə müxtəlif və çox nəhəng 
nümayəndələri dənizlərdə, göl və bataqlıqlarda, quruda və 
havada hökmranlıq etmişdir. Bunlarda uzunluğu 33 metrə 
çatan suda yaşayan pleziozaurus (plesiosaurus) və ixtizau-
rusu (ichthyosaurus), quruda yaşayan branxiozaurusu (Bran-
chiosaurus), uçan (pterodactulis) kərtənkələrdən ptero-
daktillərin qanadları açılanda 8 m olur və s. göstərmək olar. 
Yura yaşlı süxurlar Azərbaycanda çox geniş yayılmışdır. 
Onlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında üzə çıxaraq geniş 
sahələr tutur. 
Təbaşir dövrü – 1822-ci ildə Fransada Omalius Dallua tə-
rəfindən təyin edilmişdir. Yaşı 55-60 milyon il olub. Dövrün 

---

26 
ikinci yarısında Şimali Amerika qitəsinin cənubunu, Afrika-
nın  şimal hissəsini, Mərkəzi  Şərqi Avropanı  və Asiyanı 
tutmuş geniş dənizləri Tetis hövzəsi ilə birləşmişdir. 
Təbaşir dövrünün I yarısında başayaqlılar sinfindən am-
monitlər və belementilər öz inkişaflarını davam etmişlər. 
Lakin II yarımdövrdə get-gedə  tənəzzül edərək, dövrün 
axırında tamamilə  qırılmışlar. Burada yeni quşlar (neor-
mites) meydana gəlmiş  və inkiaşf etmişdir. Sürünənlər sin-
findən nəhəng kərtənkələləlr, uçan kərtənkələlər, balıq 
kərtənkələlər dövrün I yarısında hakim vəziyyət tutmuş, 
lakin axırına doğru tənəzzül etmişlər. Bu dövrün çöküntüləri 
Azərbaycan  ərazisində geniş yayılmış, Böyük və Kiçik 
Qafqazda böyük sahələrdə üzə çıxır. 
Kaynazoy erası – yeni həyat erası, Yer tarixinin sonuncu 
erası olub, iki dövrə – III və IV dövrlərə bölünür. «Üçüncü 
dövr» termini ilk dəfə 1759-cu ildə  İtaliya alimi Ardoino 
tərəfindən geoloji ədəbiyyata gətirilmişdir. Üçüncü dövr öz 
adını o zaman qəbul edilən bölgü üzrə «birinci» və «ikinci» 
dövrlərdən sonra gəldiyinə görə almışdır. Lakin bu sistem 
yerin həyatının müəyyən hissəsinə cavab verən müstəqil 
stratiqrafik vahid kimi 1883-cü ildə ingilis alimi Lyayel 
tərəfindən ayrılmışdır. 
Müasir geoxronoloji cədvələ görə üçüncü dövrü 2 
epoxaya-paleogen və neogen epoxalarına ayırırlar. Lakin 
son zamanlar bir çox tədqiqatçılar bu iki epoxanın üzvi alə-
min və paleocoğrafi şəraitinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq 
onların hər birini müstəqil geoloji dövr kimi qəbul edirlər. 
Paleogen dövrü. 30-35 milyon il sürmüşdür. Paleogen 
dövrünün üzvi aləmi mezozoy erasının üzvi aləmindən 
kəskin surətdə  fərqlənir. Belə ki, üst təbaşirin axırlarında 
mezozoyun xarakter formaları olan ammonitlər və beləme-
nitlər tamamilə  qırılıb məhv olur. Paleogen dənizlərinin 

---