Microsoft Word maya book 2013 A5 son

34 
IV FƏSİL 
DEMOQRAFİK PROBLEMLƏRİN EKOLOJİ 
NƏTİCƏLƏRİ 
 
4.1. Qlobal demoqrafik proseslərin mahiyyəti  
 
Məlumdur ki, əhali cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvə-
sidir. Tarixi baxımdan dünya əhalisinin sayı çox dinamik 
olmuşdur. Bir qayda olaraq planetimizdə, onun ayrı-ayrı 
regionlarında və ölkələrində  də demoqrafik vəziyyət bu 
dinamiklikdən asılı olmuşdur. 
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq milli azadlıq hərə-
katlarının zərbələri altında Afrika, Asiya və Latın Amerika-
sının  əksər dövlətləri öz müstəqilliklərini  əldə etdilər. Bax-
mayaraq ki, bu müstəqillik ilk mərhələdə bu ölkələrdə yeni-
yeni işçi qüvvələrinin yaranmasında,  əmək ehtiyatlarının 
artmasına və s. kömək etdi, doğumun sayı yüksəyə qalxsa da, 
ölümün sayı xeyli azaldı və deməli təbii artım çoxaldı və s. 
Keçən əsrin ikinci yarısında, xüsusilə də 60-70-ci illərdə 
yuxarıda qeyd olunan regionlarda və ölkələrdən bir çoxunda 
müşahidə olunan «Demoqrafik partlayışlar» bir tərəfdən 
yeni işçi qüvvələrinin  əmələ  gəlməsini təmin edir, digər 
tərəfdən isə insanların qida və işlə təmin olunmasını, savad-
sızlığın və xəstəliyin qarşısını almağı ləngidirdi. 
Bu üç regionda yer kürəsinin  əhalisinin  əsas və böyük 
əksəriyyətinin artımı qeydə alındığı üçün, demoqrafik prob-
lemlər də qlobal xarakter daşıyır. Həm də ki, qabaqcıl icti-
maiyyət belə hesab edir ki, demoqrafik siyasət əhalinin artı-
mı sürətini aşağı sala bilər. Lakin demoqrafik problemlərin 
həllinin əsas yolu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi və 
sosial həyat  şəraitinin dəyişdirilməsidir. Keçmiş SSRİ-nin 
demoqrafiya ilə məşğul olan alimləri qeyd edirdilər ki, əhali 

---

35 
artımının  ən yüksək mərhələsi (zirvəsi) keçilmişdir. Onlar 
belə bir nəzəriyyə irəli sürmüşlər ki, Yer kürəsinin  əhalisi 
XXII-ci əsrdə 10-12 milyard səviyyəsində stabilləşəcək. 
XX  əsrin 80-ci illərinin ortalarında dünyada əhalinin 
artımı təqribən belə olmuşdur: 28-11=17. Müxtəlif ölkələrdə 
bu rəqəmlər arasında böyük fərqlər olur. Buna baxmayaraq 
insan artımının 2 tipini göstərmək olar: 
Birinci tipə doğum az, ölüm az olan (12-6=6) ölkələr (bu 
əsasən inkişaf etmiş ölkələrə aiddir), 2-ci tipə isə doğum 
çox, ölüm az və  təbii artım çox olan (36-12=24) ölkələr 
(əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələr) daxildir. Burada 12 və 
36 hər min nəfərə doğulanların sayı, 6 və 12 rəqəmi isə 
ölənlərin sayıdır. 6 və 24 isə təbii artımı göstərir. 
 
4.2. Əhali artımının nizamlanmasının ekoloji nəticələri 
 
Yer kürəsi əhalisinin dinamikasının onun təbii hərəkətləri, 
yeni doğum və ölüm göstəricilərinin müqayisəsi ilə  təyin 
edilir. Dünya əhalisinin yüksək sürətlə artması Böyük Vətən 
müharibəsindən sonrakı dövr üçün demoqrafik problemlərin 
ən böyük fenomenidir. 1820-ci ilə kimi dünya əhalisinin sayı 
cəmi 1 milyard olmuşdur. Təxminən 1 əsrdən sonra yəni, 
107 il sonra – 1927-ci ildə artaraq 2 milyarda çatmışdır. 
1959-cu ildə yəni 32 il sonra dünya əhalisinin sayı 3 mlrd., 
14 il sonra 1974-cü ildə 4 mlrd., 1987-ci ildə – 5 mlrd. Ol-
muş, 1999-cu ilin yayında Bosniya və Hersoqovinanın 
paytaxtı Sarayevo şəhərində 6 milyardıncı körpə dünyaya 
gəlmişdir. Həmin il Azərbaycanda 8 milyonunçu uşaq 
doğulmuşdur. 2011-ci ilin sonlarında Dünya əhalisinin sayı 
7 milyarda çatmışdır. Gecə yarısı 01-02 dəqiqələrdə Filip-
pində, Türkiyədə  və Rusiyada üç uşaq dünyaya gəlmişdir. 
Bunlar 7 milyardıncı uşaqlardır. 

---

36 
Bu dövr əzində Latın Amerikasının (6,1 dəfə) və Afri-
kanın əhalisi daha çox artmışdır. Ən az artan Qərbi Avropa 
ölkələrinin (1,7 dəfə) əhalisi olmuşdur. İkinci dünya mühari-
bəsindən sonra başlamış qlobal demoqrafik partlayışın kə-
miyyət və keyfiyyət nöqteyi-nəzərindən bütün əvvəlki tarix-
lərdən fərqi burasındadır ki, ikinci dünya müharibəsindən 
sonra insan ölümünün sayı  kəskin azalmağa başlamış  və 
həm də bu azalma əksər dünya ölkələrində baş vermişdir. 
Əhali artımının böyük əksəriyyəti inkişaf etməkdə olan 
ölkələrin payına düşür. Belə ki, bu ölkələrdə 1950-ci illərdə 
artım – 78,8%, 1960-cı illərdə – 83,8%, 1970-ci illərdə 
87,8% və artıq 1980-ci illərdə 91,8% olmuşdur. Hazırda 76-
100 milyon illik əhali artımının, yenə də 70,5-75 mln. nəfəri 
bu ölkələrin payına, 6,3-10 milyon nəfəri isə inkişaf etmiş 
ölkələrə düşür. Bu artım Latın Amerikası ölkələri üçün iki 
dəfə olmuş, Qərbi Avropa ölkələrində isə 2/5 dəfə azal-
mışdır. Qlobal demoqrafik partlayış nəticəsində demək olar 
ki,  əhali artımı bütün ölkələrində baş vermiş  və 1960-cı 
illərin ortalarında dünya üzrə 2%, Mərkəzi Cənubi Amerika-
nın, Afrikanın və Asiyanın bəzi ölkələrində 3%-dən çox 
olmuşdur. Bunun da nəticəsində 1950-ci illərdən 1983-cü ilə 
kimi çoxlu ölkələrin və hətta regionların əhalisi iki dəfə art-
mışdır. Qərbi Avropa ölkələrində isə  əksinə doğumun sayı 
sürətlə azalmış və deməli, əhalinin təbii artımı da azalmışdır.  
Yaponiyada, ABŞ-da, Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zel-
landiyada əhalinin təbii artımı aşağı düşmüşdür.  
Məsələn Avropanın iri dövlətlərindən olan Böyük Brita-
niyanın  əhalisi (1-ci qrup) 56 il ərzində  cəmi 10 milyon 
artmışdır (1949-cu ildə 50,5 milyon olubsa, 2005-ci ildə 
60,4 mln. olub). Hər 1000 nəfərə doğum – 10,7 uşaq, ölüm 
isə 10,8 nəfər olmuşdur. 
Almaniya isə – 1914-cü ildən (67,8 mln. nəfər) 2005-ci 

---

37 
ilə kimi cəmi 15 milyon artmışdır (2005-ci ildə 82,43 mln. 
nəfər). 90 ilə 15 milyon nəfər. Bu ölkədə doğum – 8,33 uşaq 
(hər 1000 nəfərə), ölüm isə 10,44 nəfər olmuşudr. 
Avropanın iri dövləti olan Fransada da vəziyyət belədir: 
əhalinin sayı bu ölkədə 1964-cü ildə – 48,1 mln. nəfər olsa 
da, 2008-ci ildə cəmi 64,47 mln. nəfər olub. Deməli 43 ildə 
cəmi 16 mln. nəfər artım olmuşdur. Burada doğum – 12,3 
uşaq, ölüm – 9,1 uşaq olub. 
II qrupa daxil olan Çində isə əhalinin say 1971-ci ildə – 
787 mln. nəfər, 2005-ci ildə isə 1 mlrd., 306 milyon nəfər 
olub. Yəni 35 ildə  təqribən 500 milyon nəfər artmışdır. 
Hindistanda – 1971-ci ildə  əhalinin sayı 547 milyon 
olmuşsa, 2005-ci ildə 1 milyard 800 min nəfər olub. Bu 
ölkədə doğum 22,32 uşaq, ölüm 8,28 uşaq olub. 
İndoneziyada – 1958-ci ildə 86,9 mln. əhali olmuşsa, 
2005-ci ildə – 241 mln. nəfər olub. 45–47 il ərzində – 150 
milyona yaxın artım müşahidə olunub. 
Afrikada əhalisinin sayına görə ən iri dövlət olan Nigeriya-
da – 1973-cü ildə – 59,6 miloyn nəfər əhali yaşayıb. 2005-ci 
ildə isə – 128,7 mln. nəfər olub. 30 ildə iki dəfədən çox 
artmış və 60-70 milyon əhali artıb və s. İnkişaf etməkdə olan 
ölkələrdə əhalinin 1950-1970-ci illərdəki sürətli artımı uşaq 
ölümünün sürətlə azalması ilə yanaşı doğumun da çox 
yüksək olması  şəraitində keçmişdir. Bütövlükdə dünyada 
kişilərin sayı qadınların sayından 25,9 mln. nəfər çoxdur. 
Lakin  əgər  əhali cəhətdən iki ən iri dövlətlər olan Çin və 
Hindistani çıxsaq bu münasibət kəskin dəyişər və onda 
qadınların sayı kişilərdən 29,7 mln. nəfər çox olar. 209 
ölkədən 101-də qadınlar, 84-də kişilər çoxluq təşkil edir, 24-
də isə bu saylar təxminən bərabərdir. 
Hazırda hər il şəhər  əhalisnin sayı 50 mln. nəfər artır. 
Urbanizasiya səviyyəsinə görə inkişaf etməkdə olan ölkələr 

---