Microsoft Word maya book 2013 A5 son

27 
xarakterik xüsusiyyətlərindən biri burada birhüceyrəli orqa-
nizmlərin nəhəng nümayəndələri olan hummulitlər olduqca 
inkişaf etməsidir. Hummulitlərlə yanaşı paleogen gənizlə-
rində yastıqgəlsəməililər və qarınayaqlılar, süngərlər, mər-
canlar, dəniz kirpiləri də yaşamışlar. Dəniz fəqərəlilərindən 
balinalar ilk dəfə paleogendə meydana gəlmiş, sümüklü 
balıqlar isə hakim vəziyyət tutmuşlar. Paleogen dövründə 
quru faunası da ciddi dəyişikliklərə  uğramışdır. Təbaşirin 
axırlarında tamamilə  məhv olmuş  dəhşətli kərtənkələlərin 
(dinozavrların), uçan kərtənkələlərin və  qədim quşların ye-
rini paleogendə məməli heyvanlar və yeni quşlar tuturlar. Bu 
zaman yırtıcılar, xortumlular, dırnaqlılar o cümlədən atların, 
fillərin və s. qədim əcdadları, habelə gəmiricilərin, həşərat-
yeyənlərin və primatların ilk nümayəndələri meydana gəlir. 
Orta və üst paleogendə  məməli heyvanlar əsas etibarilə iki 
oblasta: Cənubi və Şimali Amerikada, Avropada və Asiyada 
yayılmışlar. Bu ərazilərdə  məməlilərin inkişafı tam başqa 
yollarla getdiyindən onların tərkibi bir-birindən ciddi 
fərqlənir. 
Neogen dövrü. Bu dövr 25-30 milyon il davam etmişdir. 
Bu dövrün çöküntüləri respublikamızda Xəzəryanı düzənlik-
də, Kür-Araz ovalığında, Talış dağlarında və Naxçıvan MR-
da geniş yayılmışdır. 
Yuxarıda göstərdiyimiz rayonlarda və habelə respublika-
nın bir çox başqa yerlərində neogen çöküntüləri içərisində 
yastıgəlsəməlilərin, qarınayaqlıların, bir hüceyrəlilərin, 
balıqların və başqa fəqərəlilərin qalıqları vardır. 
Neogen dövrünün üzvi aləmindən danışdıqda hər şeydən 
əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, onun xarakter xüsusiyyətlə-
rindən biri müasir üzvü aləmə olduqca yaxın olmasıdır. Bu 
bir tərəfdən fauna və floranın tərkibinin oxşarlığı, digər 
tərəfdən isə onların müasir qurşaqlara yaxın qurşaqlar üzrə 

---

28 
paylanması şəklində özünü göstərir. 
Bir sözlə, neogen dövrü paleogenlə dördüncü dövr arasın-
da üzvi aləmin təkamülü yolunda bir körpü təşkil edir. Xü-
susilə neogenin bitkilər aləmi müasir dövrdəkinə olduqca 
yaxındır. 
Quru faunasında bu dövrdə, hər  şeydən  əvvəl, məməli-
lərin inkişafı diqqəti cəlb edir. Neogenin əvvəllərində onla-
rın tərkibində böyük dəyişikliklər baş verir. Qədim primitiv 
yırtıcılar, dırnaqlıların bəziləri, titanoteriyaların bir qismi, 
cütdırnaqlıların bəzi qrupları qırılırlar. 
Neogen dövrünün şöbəsi miosenin sonu və alt pliosenin 
əvvəllərində Avropa və Asiya qitələrində «hipparion fauna-
sı» adlanan xarakterik məməlilər qrupu geniş inkişaf etmiş-
di. Bu fauna tərkibində üçbarmaqlı  qədim at-hipparionun 
üstünlük təşkil etməsinə görə belə adlandırılmışdır.  
Azərbaycanda hipparion faunası Eldar düzənliyində üst 
miosen çöküntülərində tapılmış və öyrənilmişdir. 
Dördüncü dövr. Dördüncü dövr yer tarixinin son döv-
rüdür. O təqribən bir milyon 800 min il bundan əvvəl 
başlayıb, müasir geoloji əsri əhatə edir. 
Kür-Araz ovalığında dördüncü dövrün dəniz çöküntüləri 
ovalığın şərq hissəsində geniş yayılmışdır. Qərbə tərəf onlar 
Mingəçevir şəhərinədək rast gəlinir. Lənkəran düzənliyi sa-
həsindhə də bu dövrün çöküntüləri terraslar əmələ gətirirlər. 
Qərbi Azərbaycanda isə Kür çayı hövzəsi ilə,  şərqdə isə 
Uzboy çökəkliyi vasitəsilə müasir Aral-Sarıqamış göl dəni-
zilə əlaqədə olmuşdur. Belə hesab edilir ki, Xəzər dənizinin 
öz sahəsini genişləndirməsinə əsas səbəb buzlaq dövründən 
sonra gələn buzlaqlararası  əsrlərdə böyük buz kütlələrinin 
əriyərək dənizə tökülməsi olmuşdur. 
Yeni buzlaşma başlandıqda Xəzərin səviyyəsi yavaş-ya-
vaş  aşağı düşmüş  və Qara dənizlə  əlaqəsi kəsilmişdir. 

---

29 
Dördüncü dövrdə Azərbaycan  ərazisinin çox hissəsi quru 
idi. Həmin sahələrin inkişafı respublikanın müasir geoloji 
coğrafi vəziyyət alması istiqamətində getmişdir. Hələ 
neogendə quruya çevrilmiş Böyük və Kiçik Qafqaz və Talış 
silsilələri bu zaman bir tərəfdən aşınmaya, digər tərəfdən isə 
tektonik hərəkətlərə məruz qalır. 
Ümumiyyətlə, yerin dördüncü dövr tarixində bir çox geo-
loji hadisələr baş vermiş, yerin fiziki-coğrafi  şəraiti xeyli 
dəyişmiş  və müasir üzvi aləmin təşəkkülü prosesi tamam-
lanmağa başlamışdır. 
Müasir geoloji əsr dördüncü dövrdə buzlaşmadan sonra 
gələn əsrdir. Bu əsrin ümumi xarakteri buzlaqlararası əsrləri 
xatırladır.  Ərazinin müasir coğrafi və geoloji xarakteri 
dördüncü dövrdə yaranmış və bu inkişaf prosesi elə indi də 
davam edir. 
Orqanizm aləminin inkişafında dördüncü dövr üçün in-
sanların meydana gəlməsi çox əlamətdar bir hadisədir. Odur 
ki, dördüncü dövrü alimlər antropogen, yəni insanların mey-
dana gəlməsi dövrü də adlandırırlar.  İnsana çox yaxın olan 
primatlar bu dövrün əvvəlində meydana gəlmiş, sonrakı 
müddət  ərzində,  əvvəl qədim və  nəhayət, müasir insanlar 
inkişaf edərək Yer üzərində hakim olmuşlar. 

---

30 
III FƏSİL 
BƏŞƏRİYYƏTİN  SÜLH VƏ TƏRKSİLAH 
PROBLEMLƏRİNİN  EKOLOJİ  MAHİYYƏTİ 
 
Hazırki dövrdə bütün qlobal problemlər içərisində ən əsa-
sı sülh və tərksilah problemləridir. İnsan yer üzərində peyda 
olduqdan sonra min illərlə müxtəlif silah növlərilə saysız-
hesabsız müharibələr etmişlər. Bu müharibələr əsas etibarilə 
torpaq tutmaq, təbii sərvətlərə yeyələnmək,  ərazi genişlən-
dirmək, din və ərazi ayrıseçgilikləri əldə etmək və s. səbəb-
lərdən baş vermişdir. Təkcə XX əsri götürsək bu əsrin I ya-
rısında iki dünya müharibəsi tarixdə misli görünməmiş təbii, 
ekoloji, siyasi və iqtisadi nəticələrilə tarixə düşmüşdür.  
II Dünya müharibəsində  bəşəriyyətin bu vaxta kimi 
görmədiyi silah və sursatdan istifadə edilmişdir. Görünür elə 
bu aramsız müharibələr, kütləvi xəstəliklər, irili-xırdalı müx-
təlif dağıdıcı təbii hadisələr (vulkan püskürmələri, zəlzələlər, 
sellər, okeanlarda sunami dalğaları, fırtınalar, qasırğalar, 
tornado, səhralaşma kimi problemlər) hər bir ictimai forma-
siyada özünəməxsusluğu ilə seçilmiş  və öz təsirini göstər-
mişdir. Heç təsadüfi deyil ki, dünya əhalisinin sayı bütün bu 
tarix boyu, yəni XIX əsrə kimi 1 milyardı keçə bilməmişdir. 
1820-27-ci illərdə dünya əhalisinin sayı  cəmi 1 milyard 
olmuşdur. Son 130-140 ildə Dünya əhalisi bütün bəşər 
tarixindən 5-6 dəfə artmışdır. Bu artıma həm də yüksək elm 
və texnikanın inkişafı səbəb olmuşdur.  
İkinci Dünya müharibəsindən sonra, elmin və texnikanın 
sürətli inkişafı yeni-yeni silah növlərinin yaradılmasına 
səbəb oldu. Artıq bu silahlar qısa vaxt ərzində çoxlu milyon-
larla insanları məhv edə bilər. 
1. Bu gün çoxlu qlobal ekoloji problemlərin içərisində 
xüsusi «fövqəladə» yeri sülhün qorunub saxlanılması, müha-
ribənin qarşısının alınması, tərkisilah, xüsusilə  də qlobal 

---