Microsoft Word maya book 2013 A5 son

12 
mühafizəsi problemləri, xüsusilə də qlobal səviyyədə bütün 
dünya ölkələrinin birgə səyini tələb edir. Onun müvəffəqiy-
yətli həllinin əsas yolu odur ki, insanların istehsal və qeyri-
istehsal fəaliyyətini yaxın onilliklərdə elə  təşkil etmək la-
zımdır ki, cəmiyyətlə  təbiət arasındakı qarşılıqlı münasibət 
optimal olsun. 
Dünya ölkələrinin ictimai quruluşundan asılı olmayaraq 
müasir ekoloji böhrana məruz qalmaları onu göstərir ki, indi 
bütün ölkələr milli və sinfi ayrı-seçkilik salmadan birləşmə-
li, ətraf mühiti mühafizə etməkdə birgə səy göstərməlidirlər. 
Təbiəti mühafizə problemləri çoxsahəli olmaqla ümumi pla-
netar, ümumbəşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə 
malikdir. 
Ətraf mühiti mühafizənin tələbləri Azərbaycan Respubli-
kasının Konstitusiyasında xeyli qeyd olunmuşdur. Ölkənin 
əsas qanununda Konstitusiya praktikasında dövlətin  ətraf 
mühitin qorunmasında məsul olduğu göstərilmişdir.  Ətraf 
mühitin dəyişdirilməsini öyrənən və onun vəziyyətinə nəza-
rət edən elektron sistemlərinin yaradılması ona görə vacibdir 
ki, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında gedən 
dəyişiklikləri izləmək mümkündür. İctimaiyyət bilməlidir ki, 
ətraf mühitin mühafizəsində oun nəinki, birbaşa, hətta dolayı 
fəaliyyəti də  ətraf mühitin mühafizəsində kompleks tədbir-
lərlə öyrənilməlidir.  Ətraf mühiti mühafizə  tədbirləri planlı 
və ardıcıllıqla, dövlət səviyyəsində  həyata keçirilir. Təbiəti 
mühafizə probleminin qlobal xüsusiyyəti beynəlxalq – mü-
qavilələrin hazırlanmasını  və onların yerinə yetirilməsində 
aktiv iştirak etməyi tələb edir. Gələcəkdə perspektivdə ətraf 
mühitin vəziyyətinə planetar miqyasda nəzarət edə bilən 
avtomatik stansiyalar yaradılmalıdır.  
Ümumi və yaxud da təbii problemlərə  təbiətin bir çox 
kortəbii hadisələri ilə bağlı olan problemləri misal göstər-

---

13 
mək olar. Bunlardan zəlzələ  və vulkan püskürmələri, sellər 
və daşqınlar, səhralaşmaları göstərmək olar. Həmin sahəyə 
dair problemlər bir-biri ilə  əlaqədar olan iki hissədən 
ibarətdir: 
a) təbiət hadisələrinin öyrənilməsi; 
b) onların qarşısının alınması və vurula biləcək ziyanların 
minimuma endirilməsi. 
Çətinlik və qarşısıalınmazlıq onunla bağlıdır ki, təbiət 
hadisələrinin bir çoxu gözlənilmədən olur. Onlar təbiətdə 
qəflətən baş verən fövqəlada dinamik proseslərlə bağlıdır. 
Təbii fəlakətlər baş verərkən çoxlu insan itgisinə səbəb olur 
və iqtisadiyyata böyük zərər vurulur. Dəhşətlisi budur ki, 
təbii fəlakətlər iqtisadiyyata xeyli maddi ziyan vurmaqla 
yanaşı çox regionların insanlarını uzun müddət qorxu altında 
saxlayır. Məs. Türkiyə Respublikasında İstambul şəhərindən 
şimal-şərqdə yerləşən  İzmit  şəhəri  ərazisində 1998-1999-cu 
illərdə baş vermiş  zəlzələ  nəticəsində  şəhər dağılmış, xeyli 
sayda insan itgisi və maddi ziyan dəymiş və bununla yanaşı 
həyətlərdə insanların yaşaması üçün müvəqqəti qurulmuş 
çadırlar, aylar keçməsinə baxmayaraq sökülməmiş, çünki 
insanlar qorxudan öz evlərinə qalxmağa qorxurmuşlar. Son 
110 ildə qüvvətli zəlzələlərdən ölənlərin 31,5%-i son on ilin 
payına düşür. Yer üzərində olan zəlzələlərin 90%-dən çoxu 
orta və iri litosfer plitələrinin və mikroplitələrin cərhəddinə 
düşür.  
Vulkanlar kimi zəlzələlər də qarşısı alınmazdır. Lakin 
seysmikli  ərazilərdə tikintilər və xidmətin digər sahələri 
həmin yerlərə müvafiqlik təşkil etdikdə  zəlzələlənin ziyanı 
çox az olur və yaxud da heç olmur. 
Keçmiş Sovet İttifaqının 20%-dən çox ərazisi 8 bal gü-
cündə  zəlzələyə  uğramışlar. Karpat, Qafqaz, Kopetdağ, Pa-
mir, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Zabaykale, Primorye, Saxalin, 

---

14 
Kuril adalarında tez-tez baş verən güclü zəlzələlər səciyyəvi-
dir (şək. 1.1). Bütün bu ərazilər keçmişdə geosinklinal rejimi 
keçib, sonra qarışıq dağ  əmələgəlmənin, helogen və 4-cu 
dövrdə bu ərazilər güclü tektonik hərəkətlərə  məruz qal-
mışlar. Zəlzələlər dağlıq ərazilərdə dərin tektonik gərginliyin 
olmasını sübut edir. 
 
 
 
Şəkil 1.1. Nefteqosk şəhərinin zəlzələdən sonrakı görünüşü. Rusiya 
(27.05.1995) 
 
Beləliklə zəlzələlər külli miqdarda maddi itgi tələb edən, 
çoxlu insan məhvinə səbəb olan ən dəhşətli təbii fəlakətlər-
dən biridir. Hazırki dövrə  qədər insanlar bu təbii hadisənin 
qarşısını almağa acizdirlər (cədvəl 1.1, 1.3, 1.5, qrafik 1). 

---

15 
Cədvəl 1.1. 
Bəşəriyyətin tarixində ən iri vulkan püskürmələri 
 
İl Vulkan  Ölkə Ölənlərin sayı 
1586 Kelut İndoneziya 10000 
1631 Vezuvi  İtaliya 18000 
1669 Etna  İtaliya 10000 
1783 Paradajan İndoneziya 9340 
1792 Unzen Yaponiya 15190 
1815 Tambor İndoneziya 92000 
1815 Sumbava İndoneziya 100000 
1883 Krakatau İndoneziya 36420 
1902 Bonpele 
Martnika 
ad. 
Fransa 
29500 
1902 Santa 
Mariya Qvatemala 
6000 
1919 Kelut İndoneziya 5050 
1985 Maturi 
Yeni 
Qvineya 500 
1985 Nevado-del-Ruis
Kolumbiya 
22500 
1997 
Sufriyer Xillz 
Karib dənizində 
Monetserrat adası
19 
2000 Pokatepetl Meksika 
Evakuasiya 
15000
2002 
El Revendator 
Ekvator 
Evakuasiya 3000
 
Cədvəl 1.2. 
50 il müddətində (1947-1997) təbii fəlakətlərin tipləri üzrə məhv 
olanların sayı
 
 
Təbii fəlakətlərin
növü 
Ölənlərin sayı 
Təbii fəlakətin 
növü 
Ölənlərin sayı 
Sahillərdə sik-
lonlar, tayfunlar, 
qasırğalar 
1500000 Sahil 
zonalarında 
siklonlar, tayfun-
lar, qasırğalar 
10000 
Zəlzələ 400000  Zəlzələ 7000 
Su basması 360000  Su 
basması 7000 
Fırtına 40000  Fırtına 7000 
Sunami 30000 Vunami  6000 
Vulkan 
püskürməsi 
15000 Vulkan 
püskürmələri 
2000 

---