Microsoft Word maya book 2013 A5 son

201 
Azərbaycan bir növ tranzit daşınma yollarında olduğu üçün, 
ölkəyə gizli yolla Əfqanıstandan, İrandan, Tacikistandan və 
s. ölkələrdən gətirilən narkotik maddələr, başqa ölkələrə 
ötürülsə də onların müəyyən hissəsi respublikada qalır.  
Aşağıdakı qrafikdə (şəkil 12.1) narkotik maddələrin gizli 
yayılmasının məlumat sosial modeli verilir. 
Narkomaniyanın qeydiyyata alınması, narkotiklərin alveri 
ilə  əlaqədar cəzasını  çəkmək – bu müvafiq «karyeranın» 
final mərhələsidir. Hər  şey risk qrupundan başlayır, narko-
tiklərin ilkin istifadəsi və ya narkotik vasitələrlə qeyri-qa-
nuni qazanc əldə etmək cəhdəlri. Bu «ilkin» qruplar, 
statistikanın göstərdiyi kimi, sosioloji dəyişikliklər və 
nəzarət, daha geniş, «final» «yüksək» qruplara nisbətən 
«həcmli» olduqları üçün yuxarıdakı piramida tərtib olunur 
(şəkil 12.1). 
 
 
 
 
Şəkil 12.1. Gizli nakrotik maddələrin yayılmasının  
məlumat-sosial modeli 
 
 
 
Dispanser nəzarətində olan, 
narkomanlar 
 
Rəsmi qeydiyyatda olmayan, 
narkomanlar 
 
Risk qruppu 
 
Narkotik maddələrin istifadəçiləri 

---

202 
12.2. Narkomaniya və terrorizmin yayıldığı əsas ölkələr 
 
1950-ci illərin əvvəllərində Birmada AMKT (Amerikanın 
Mərkəzi Kəşfiyyat  İdarəsi) gizli əməliyyatlara başladığı 
vaxt, opiumun, yerli istehsalı ildə 80 min tona çatırdı.  
1991-ci ildə Amerikanın hərbi müdaxiləsi Kolumbiyada 
kokain istehsalının sürətli artmasına səbəb oldu. (1991-ci 
ildən 1999-cu ilədək kokain plantasiyalarının  ərazisi bu 
ölkədə 3,8-dən 12,3 min hektara çatmışdır). 
Narkobiznesin bütün mərhələ  və aspektlərində transmilli 
iqtisadi cinayətlər narkotrofiklə (narkotiklərin beynəlxalq 
ticarət və başqa ölkələrə ötürülməsi) əlaqələndirirlir.  
Narkotrofik – narkobiznesin aktiv forması olmaqla, qlo-
ballaşmaya meylli növüdür. Narkbiznesin zonaları olan 
Cənubi Amerikada And üçbucağı (Boliviya, Kolumbiya, 
Peru), Orta Yaxın  Şərqdə «Qızılı yarımay» (Əfqanıstan, 
Pakistan,  İran) və  Cənub-Şərqi Asiyanın «Qızıl üçbucağı» 
(Myanma-Birma), Laos, Tailandın şimal rayonları və Çinin 
cənub əyalətləri) olsalar da bu zonalar dəyişə bilər və onların 
mərkəzləri bir ölkədən başqasına keçə bilər. Amma zonalar 
özü nisbətən sabit qalırlar. 
BMT-nin məlumatlarına  əsasən XXI əsrin başlanğıcında 
Yer kürəsində 185 milyon insan narkotik maddələrdən 
istifadə etmişlər ki, bu da dünya əhalisinin 3%-ni təşkil edir. 
Onlardan 28 milyon adam bitki mənşəli natural xammal olan 
– kakoin (13 mln. nəfər) və opiumlardan (15 mln. nəfər), o 
cümlədən Heroinlə    (9  mln.  nəfər) ibarət «sərt narkotiklər-
dən» istifadə etmişlər. 
XX-XXI əsrlərdə bitki mənşəli sərt narkotiklərə təklif və 
ehtiyac əsasən stabilləşsə də, sintetik mənşəli narkotiklərin, 
xüsusilə amfetamin sıralı stimulyatorların (inkişafı artıran 
kimyəvi maddələr, təkan vericilər) istifadəsi və istifadəçiləri, 

---

203 
xüsusilə  Şimali Amerikada, Avropada və  Şərqi Asiyada 
demək olar ki, kütləvi xarakter alır. 
Narkotik istifadə haqqında  əsas informasiya materialları 
qlobal miqyasda məlumatı olan BMT və Amerika Birləşmiş 
Ştatları hesab olunur. 
Hindistan və İrandan fərqli olaraq və qeyri Asiya dövlət-
lərinə nisbətən, opiumun Əfqanıstan üçün əsas bitkisi olma-
sıdır. Hətta dağlıq Bədaxşanda da az da olsa da bu bitki 
Əfqanıstandan əvvəl əkilmişdir. Əfqanıstanda opium XVIII 
əsrdən əkilməyə başlamışdır.  
1980-ci ildə Əfqanıstan dünyada opium istehsalında apa-
rıcı mövqe tuturdu: on il ərzində – 1980-ci ildən 1990-cı ilə 
kimi bu ölkədə opium istehsalı, 200-dən 1570 ton/il olmuş-
dur, yəni 8 dəfəyə  qədər artmışdır. Halbuki ondan əvvəlki 
onillikdə  Əfqanistanda opium istehsalı  cəmi 3 dəfə art-
mışdır. 
ABŞ Dövlət Departamentinin 2001-ci ildə siyahısına 
salınmış 28 xarici terror təşkilatından, ən azı 12-si narkobiz-
nesin bu və ya digər sahələrilə bilavasitə əlaqədardır. Sözsüz 
ki, narkotik vasitələrin istehsalı  və ticarətilə  əlaqəsi olan 
təşkilatlar narkotik maddələrin istehsalçıları olan And 
üçbucağı Kolumbiyadakı və Perudakı bəzi ekstremist qrup-
ların olması  məlumdur. Müxtəlif səviyyəli təşkilatlardan 
terrorizm üsullarından istifadə edən və eyni zamanda 
narkotiklərin tranziti ilə  məşğul olan təşkilatlara  Əl-Kaida, 
ETA, Hizbullah, Özbəkistan  İslam hərəkatı, Kürdüstan 
Fəhlə partiyası (PPK) və s. göstərmək olar. 
Terrorizm bütün tarixi dövrlərdə mövcud olsa da XX əs-
rin sonlarında və XXI əsrin  əvvəllərində daha da geniş-
lənmişdir. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində terrorçuluq 
yolu ilə öz məqsədlərinə çatmaq istəyən siyasi qüvvələr 
çoxalmışdır. Türkiyədə kürdlərin, Suriyada və bir çox Ərəb 

---

204 
ölkələrində «müsəlman qardaşları» partiyası, Fələstin azad-
lıq təşkilatının bəzi qanadları, ingilislərlə irlandiyalılar ara-
sındakı terrorları və s. göstərmək olar. 
Məlumdur ki, öz müstəqillyini  əldə etdikdən sonra res-
publikamıza qarşı terror aktları hamımızın yadındadır – met-
rodakı partlayışlar, avtobusların partladılması, ayrı-ayrı döv-
lət xadimlərinə edilən terror cəhdləri və s. geniş yaılmışdır. 
2001-ci il sentbyabırn 11-də ABŞ-da törədilən terror ha-
disələri və bununla əlaqədar olaraq həyata keçirilən 
terrorizmlə qlobal mübarizə  tədbirləri siyasi dairələrdə  və 
kütləvi informasiya vasitələrində «terrorizm»i geniş mənada 
yaymaq kimi neqativ hala çevrilərək, bütün zorakılıq halla-
rının əsaslandırılmasına çevrilmişdir. 
Bununla  əlaqədar, müasir şəraitdə terrorizmi iki növə – 
daxili və xarici terrorizmə ayırmaq aktual görünmür.  
Hər  şeydən  əvvəl son vaxtlar terrorizm silahlı qarşıdur-
manın bir taktiki forması kimi lokal qeyri-assimetrik (lokal-
regional) konfliktlər kimi istifadə olunur. Terrorizm meto-
dunu seçmiş bu qruplaşmalar terror formalarını daha geniş 
silahlı qarşıdurmalar  şəklində aparılmaları konflikt zona-
larında  əhalinin bir qismi tərəfindən müdafiə olunur. Bu 
müdafiə cəhdləri ən kiçikdən, xeyli çox da ola bilər (məs. ən 
təvəzökar qiymətləndirilmələrlə – Hamas təşkilatını bu gün 
30-40% fələstinli müdafiə edir. Terrorizmlə yanaşı XX əsrin 
sonu-XXI  əsrin  əvvəllərində taktiki lokal-regional silahlı 
qarşıdurmalar terrorizmin yeni növünün – yəni superterro-
rizm (və ya meqaterrorizm) növünün yaranmasını deməyə 
zərurət yaradır. 11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-da olan terror 
həmin dövr üçün superterrorizm nümunəsi oldu. 
ABŞ  tərəfindən 11 sentyabr 2001-ci ilin superterroriz-
minə qarşı elan olunmuş «terrorizmlə qlobal müharibə» çağ-
rışı, sözsüz ki, terrorizmin başqa növlərilə birləşmiş oldu.  

---

205 
Terrorizm – həmişə çox sadə zəif insanların yox, həm də 
xeyli zəif, keyfiyyətcə daha zəif tərəfin daha «güclü» tərə-
findəki hökumətin assimmetrik qarşıdurmasıdır. Hökumətə 
qarşı adi hərbi vasitələrlə qarşıdurmaya malik olmayan, hər-
bi potensial cəhətcə ondan (dövlətdən) xeyli zəif olan qrup-
laşmalar rəqibin «zəif yerindən» vurmağa çalışaraq, ölkə və-
təndaşlarını təhlükə altında qoyur. 
Məsələn  Əfqanıstan öpiumunun Avropa bazarlarına  əsas 
tranzit yolu ikidir: Birincisi, Pakistan və  İran  ərazilərindən 
keçən marşrutdur. Bu marşrut sonra Balkan yolu adlanan 
«şaxəyə» bölünür, ikincisi isə, şimal marşrutudur (ipək yolu 
adlanan) ki, onun müxtəlif qollarla Mərkəzi Asiyadan, 
Rusiyaya qədər və MDB-nin qərb ölkələrinə, oradan da 
narkotiklər Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə qədər uzanır. 
BMT-nin siyahısında olan qiymətləndirmələrə görə 2000-
ci ildə  İrandan 90% Əfqanıstan opiumu, 85% morfin və 
41%-dən çox Əfqanıstanda istehsal edilən geroin keçmişdir.  
Hazırda Azərbaycan Dövlətinin səlahiyyətli orqanların 
tərəfindən Respublikamızda terrorizmin bütün təzahürlərinin 
qarşısı müvəffəqiyyətlə alınır.  

---

206 
ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1.  Azərbaycanda səhralaşma problemləri. Akad. B.Ə.Bu-
daqovun anadan olmasının 75 illiyinə  həsr olunmuş elmi-
praktik konfransın materialları. Bakı, 2003. 
2.  Babayev M.P., Qurbanov E.A. Səhralaşma-torpaq 
deqradasiyanın tədqiqi (metodik tövsiyyə). Bakı: Elm, 2008, 
47 s. 
3.  Бабаев  М.П.,  Гасанов  В.Г.,  Джафарова  Ч.М. 
Теоретические  основы  современной  классификации  и 
номенклатуры почв Азербайджана. Баку, 2001, 31 с. 
4.  Babayev M.P. «XXI əsrin həqiqətləri ilə üz-üzə». 
Azərbaycan Torpaqşünaslar cəmiyyətinin  əsərləri. X cild, I 
hissə, Bakı, 2005, s.18-25. 
5.  Budaqov B.Ə. Coğrafiyanın qlobal qanunauyğun-
luğuna dair. Azərbaycan məktəbi. Bakı, 1984, №3. 
6.  Əliyev C.Ə., Qazıbəyova E.A. Fotosintez və buğdanın 
məhsuldarlığı, potensial ehtiyatlar. Bakı, 1994, 10 s. 
7.  Əliyeva R., Mustafayev Q., Hacıyeva S. Ekologiyanın 
əsasları. Bakı, 2006. 
8.  Əyyubov F.D. Kosmosdan təbiətə  nəzər. Bakı, 
Azərnəşr, 1985, 64 s. 
9.  Əzizov B.M., Abbaszadə A.A. Aekrokosmik 
tədqiqatların əsasları. Bakı, 2004. 
10.  Göyçaylı  Ş.Y. Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın 
problemləri. Bakı, 2004. 
11.  Göyçaylı  Ş.Y.,  İsmayılov T. Təbiətdən istifadənin 
iqtisadi və ekoloji əsasları. Bakı, 2006. 
12.  Göyçaylı  Ş.Y. Coğrafi ekologiyanın  əsasları. Bakı, 
2010. 
13.  Göyçaylı Ş.Y. Əhali coğrafiyası. Bakı, 1987. 
14.  Xəlilov  Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri. 
Bakı, 2006, 160 s. 

---

207 
15.  Xəlilov T.Ə. Ekologiya və ətraf mühiti mühafizəsinin 
əsasları. Bakı, 2009, 230 s. 
16.  Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. 
Bakı, 1998. 
17.  Məmmədov Q.S., Xəlilov M. Ekologiya və  ətraf 
mühitin mühafizəsi. Bakı, 2005. 
18.  Mustafayev Q.T., Sultanzadə F.V. İnsanın uğurları və 
problemləri. Bakı: 2004, 298 s. 
19.  Набиев  Р.А.,  Кахраманов  К.Ш.  Глобальные 
проблемы человечества. Баку, 2001, 267 с. 
20.  Алекперов  К.А.  Эрозия  почв  и  борьба  с  ней  в 
Азербайджане. Баку, Изд-во АН, 1961. 
21.  Будько М.И. Глобальная экология. М., 1977, 328 с. 
22.  Баландин  Р.К.,  Бондарев  Л.К.  Природа  и  циви-
лизация. М., 1988,   392 с.  
23.  Брук С.И. «Население мира». Эндемографический 
справочник. Наука, 1986. 
24.  Всемирный  доклад  о  наркотиках: 2004. Краткий 
обзор. М., УНП ООН. 2004 – Т.И. Анализ (18 с.). 
25.  Вернадский. Биосфера. М., 1967, 376 с. 
26.  Гасанов  Э.Г.  Борьба  с  наркотической  преступ-
ностью.  Международный  и  сравнительно-правововые 
аспекты. М.: Юр. инфор. 2000, 208 с. 
27.  Гумилев  Л.Н.  Этногенез  и  биосфера  Земли.  М., 
1989, 495 с. 
28.  Глобализация  наркобизнеса:  угрозы  для  России  и 
других  стран  с  переходной  экономики / А.Н.Галинкин, 
А.А.Лавут,  В.И.Булавин  и  др.  М.:  Ин-т  Латинской 
Америки. РАН, 1999-1999, 139 с. 
29.  Геоэкология Мирового океана. Л., 1990, 158 с. 
30.  Глобальная  экологическая  перспектива – 3. 
Прошлое, настоящее и перспективы на будущее. ЮНЕП. 
М. Интердиалект, 2002. 

---

208 
31.  Гриберг  Э.И.  Загрязнение  космоса  и  космическое 
полеты // Природа, 1992, №8, с.12-17. 
32.  Глобальные  проблемы  географической  науки. 
1988, с.31-38. 
33.  Дрейер  О.К.,  Лось  Б.В.  Глобальные  проблемы  и 
«третий мир». М., 1991. 
34.  Доклад  Международного  Комитета  ООН  по 
контролю наркотиками за 2002. М., Весь мир. 2003, 104 с. 
Глобальные проблемы географической науки. 1988, с.90-
96. 
35.  Золотое  Ю.М.  Наркоманы  в  России : вызов  в 
национальной  безопасности // Преступность  как  угроза 
национальной  безопасности:  Материалы I Международ-
ной  открытой  сессии. «Modus Academicus», Ульяновск, 
4-5 декабря 1997 г. Ульяновск, 1997, с.60-80. 
36.  Комюнике и первый доклад IC GCGE GECHANGE 
– «Глобальные  изменения  окружающей  среды:  угроза 
для развития цивилизации. Лондон-Минск, 2010. 
37.  Кошкина  Е.А.  Спектор  Ш.И.  и  др.  Медицинские, 
социальные и экономические последствия наркомании и 
алкоголизма. Per. S
e
 Москва, 2008, 288 с. 
38.  Конвенции  ООН  по  борьбе  с  опустыныванием. 
Женева, 1996, 78 с. 
39.  Мамедов  Г.И.  Деградация  почвенного  покрова 
Азербайджана  и  пути  его  восстановления.  Экология  и 
Биология почв. Ростов-на Дону. 2005, с.288-293. 
40.  Марчик  Г.И.,  Кондратьев  Н.Я.  Приоритеты 
глобальной экологии. М., Наука, 1992, 224 с. 
41.  Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рандере Й. Пределами 
роста. М., 1991. 
42.  Незаконная  торговля  наркотиками  в  России. 
Итоговый  отчет  ин-та  Зарубежного  и  Международного 
уголовного  права  им.  Макса.  Планка – Фрайбург. 2000, 

---

209 
151 с. 
43.  Народнонаселение  стран  мира.  Справочник.  М., 
1984. 
44.  Основы  теории  народнаселения.  М.,  Высшкая 
школа. 1974, 328 с. (под ред. Д.И.Валентея). 
45.  Одум Ю. Основы экологии. 1975. М., Мир, 740 с. 
46.  Питер Д., Ник Т. Тайны древних цивилизаций. М., 
«Эксмо», 2009. 860 стр. 
47.  Рыбников  С.  Запуск  космических  летательных 
аппаратов и погода в регионах. ИР. М., Наука, 1991, №5, 
с.20-23. 
48.  Степанова  Е.А.  Незаконный  оборот  наркотиков  и 
его взаимосвязь с конфликтами и терроризмом: Афганис-
тан и Центральная Азия // М., Наука, 2003, с.57-72. 
49.  Степанова  Е.А.  Роль  наркобизнеса  и  политэко-
логии  конфликтов  и  терроризма.  ВЕС  МИР  Изд-во 
Москва, 2008, с.312. 
50.  Степанова Е.А. Борьба с терроризмом и операции 
по  поддержанию  мира:  Особенности  взаимосвязи  (Под 
ред.  А.Никитина.  М.:  Центр  политических  и  между-
народных исследований (ЦПМИ). 
51.  Страны  и  народы.  Земля  и  человечество.  Гло-
бальные  проблемы.  М., 1985, 428 с.  Чижевский  А.Л. 
Земное эхо солнечных бур. 1976, с.33. 
52.  Толба  М.  Опустывание – общечеловеческая 
проблема. Проблемы освоения пустынь. 1978, №3, с.7-15. 
53.  Шумилев  А.Ю.  Ивасенко  В.Б.  Новый  закон  и 
наркотиках  и  терминология  противодействия  наркобиз-
несу: Справочное пособие: М., 1998, 79 с. 

---

210 
МЦНДЯРИЪАТ 
 
GİRİŞ ............................................................................................ 3 
 
I FƏSİL. Bəşəriyyətin ən əsas qlobal ekoloji problemləri .................. 5 
1.1. Ətraf mühitin mühafizəsi problemləri ........................................ 11 
 
II FƏSİL. Qlobal ekoloji böhranlar ................................................. 23 
 
III FƏSİL. Bəşəriyyətin sülh və tərksilah problemlərinin ekoloji 
mahiyyəti ................................................................................ 30 
 
IV FƏSİL. Demoqrafik problemlərin ekoloji nəticələri ..................... 34 
4.1. Qlobal demoqrafik proseslərin mahiyyəti ................................... 34 
4.2. Əhali artımının nizamlanmasının ekoloji nəticələri
 ..................... 35 
 
V FƏSİL. Bəşəriyyətin ərzaq problemlərinin ekoloji nizamlanması ... 40 
5.1. Azərbaycanda taxılçılığın ekoloji şəraitinin qiymətləndirilməsi ... 50 
5.2. Dünya alimlərinin modelləri ..................................................... 53 
 
VI FƏSİL. Dünyanın enerji və xammal problemlərinin həllinin ekoloji 
mahiyyəti ................................................................................ 55 
6.1.1. Enerji ehtiyatlarından istifadənin balanslı inkişafda yeri. .......... 57 
6.1.2. Hidroenergetikanın ekoloji səmərəliliyi. .................................. 59 
6.1.3. Atom enerjisindən istifadənin ekoloji məzmunu ...................... 60 
6.1.4. Hidrogen enerjisisindən istifadənin səmərəliliyi. ...................... 63 
6.1.5. Qeyri-ənənəvi enerjidən istifadənin ekoloji səmərəliliyi. .......... 63 
 
VII FƏSİL. Qlobal iqlim dəyişmələrinin ekoloji nəticələri ............... 68 
7.1. Qlobal istiləşmə, yoxsa qlobal soyuqlaşma? ............................... 68 
7.1. Tufan (qasırğa, tornado) fırtına, çox şiddətli külək (uraqan), 
şiddətli fırtınalar ...................................................................... 79 
7.2. Ozon qatı və iqlim dəyişilmələri
 ................................................ 83 
 
VIII FƏSİL. Qlobal səhralaşma problemləri .................................... 88 
8.1. Səhralaşma prosesi ................................................................... 88 
8.2. Səhralaşmanı yaradan əsas amillər .......................................... 103 

---

211 
8.3. Azərbaycanda səhralaşma problemi ......................................... 111 
8.4.  Səhralaşmaya qarşı mübarizə yolları ....................................... 118 
 
IX FƏSİL. Dünya okeanının qlobal ekoloji problemləri ................. 122 
9.1. Dünya okeanı resurslarından istifadə problemləri ..................... 122 
9.2. Hiosferin mühitin nizamlanmasında yeri .................................. 128 
9.3. Sunamilərir törətdikləri fəlakətlər və onlardan qorunmaq tədbirləri
 ............................................................................................ 133 
9.4. Sunamilərin gəlməsi haqqında xəbər edilməsi .......................... 151 
9.5. Təbiətdə sunami dalğalarının vurduğu zərərlər iqtisadi, ekoloji, 
mənəvi mahiyyət kəsb edir ..................................................... 156 
 
X FƏSİL. Kosmik proseslərin ekocoğrafi nəticələri .................... 167 
10.1. İnsanla kosmosun qarşılıqlı əlaqəsi ..................................... 167 
10.2. Qlobal proseslərin ekocoğrafi xüsusiyyətləri ....................... 171 
10.3. Qlobal proseslərin təbii (planetar) əsasları .......................... 173 
10.4. Kosmik ekologiya və kosmosun çirkləndirilməsi ................ 177 
10.5. Orbitdə toqquşma və partlayışlar ....................................... 184 
 
XI FƏSİL. Dünyanin səhiyyə problemləri ................................... 187 
 
XII FƏSİL. Narkomaniya və terrorçuluğun qlobal ekoloji 
mahiyyəti ............................................................................. 197 
12.1. Narkomaniya və terrorizmin təbii-tarixi inkişafı ................ 197 
12.2. Narkomaniya və terrorizmin yayıldığı əsas ölkələr ............. 202 
 
ЯДЯБИЙЙАТ ............................................................................ 206 
 

---

212 
 
 
Xəlilov Telman Abdul Həmid oğlu 
Zeynalova Maya Əsgər qızı 
 
 
 
QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ  
(Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Нашир: Ъейщун Ялийев 
Бядди редактор: Афяр Фяттащова 
Техники редакторлар: Цлви Ариф, Асим Сяфяров 
Дизайнер: Ирадя Ящмядова  
Оператор: Тярлан Гулийева, Мялащят Гулийева 
__________________________________ 
Йыьылмаьа верилмишдир: 22.10.2013 
Чапа имзаланмышдыр: 25.03.2014 
Сифариш № 658: Тираж 300, ш.ч.в. 13,25 
«МБМ» няшриййатынын мятбяясиндя  
чап олунмушдур