Microsoft Word maya book 2013 A5 son

20 
Cədvəl 1.5 
1999-cu ilin fevralından 2010-cu ilin fevralına qədər qüvvətli 
zəlzələlər nəticəsində ölənlərin sayı (E.Xəlilov, 2010) 
№№  Zəlzələ tarixi 
Yeri 
Maqnetudası Ölənlərin 
sayı 
1 1999.08.17 
Türkiyə 7,6 17,118 
2 2001.01.26 
Qucarat, 
Hindistan 
7,6 20,085 
3 2003.12.26 
İran 6,6 
31,00 
4 2004.12.26 
Sumatra 
(İndoneziya) 
9,1 227,898 
5 2005.10.08 
Pakistan 
7,6 
86,000 
6 2008.05.02 
Çin 
7,9 
87,587 
7 2010.01.12 
Haiti 
adası 7,1  222,570 
 
 Qrafik 1. 1999-cu ilin yanvarından, 2010-cu ilin yanvarına qədər 
qüvvətli zəlzələlər nəticəsində ölənlərin sayı qrafiki (E.Xəlilov) 
 
Göy rəng – ayrı-ayrı illərdə güclü zəlzələlərdən ölənlərin sayı 
Qırmızı rəng – onillik müddətində ölənlərin sayını göstərən düz xətt 
 

---

21 
Bununla yanaşı dünyanın bir çox iri şəhərləri, sənaye 
mərkəzləri, əhalinin daha sıx yerləşdiyi ərazilər zəlzələlərin 
ehtimal olunacağı ərazilərdəndir.  
Dünyanın  ən görkəmli alimləri, keçmiş SSRİ-nin, ABŞ-ın, 
Yaponiyanın, Çinin və başqa ölkələrin iri elmi mərkəzləri, 
YUNESKO və b. beynəlxalq təşkilatlar uzun illərdir ki, 
bəşəriyyətin qlobal problemi olan – zəlzələlərin proqnozunu 
verməyə çalışırlar. Bu vaxta qədər düzgün proqnozlar çox 
az, tək-tük, səhv proqnozlar isə  həddən çox olmuşdur. 
Həmdə ki, proqnoz vermək üçün zəlzələnin yerini, vaxtını 
və gücünü bilmək vacibdir. Bu amillərdən hər birinin 
olmaması proqnozları faktiki olaraq heçə endirir. Bütün 
bunlardan  əlavə dünyada baş verən lokal və regional mü-
haribələr və münaqişələr də ətraf mühitdə ekoloji tarazlığın 
pozulmasına səbəb olur. Təkcə onu göstərmək olar ki, XX 
əsrdə dini və milli zəmində baş verən lokal və regional 
münaqişələr indi də mövcuddur. Bunlara İsraillə – Ərəb 
ölkələri arasında 1948-ci ildən başlıyaraq bu günə  qədər 
davam edən müharibə  və münaqişələr,  Şimali və  Cənubi 
Vyetnam arasında 1945-ci ildən başlayaraq 1976-cı ilə qədər 
davam edən, iki Pakistan torpaqları  (şərq, qərb) arasında 
(1971 mart), Azərbaycanla – Ermənistan arasında 1987-ci 
ildən bu günə qədər davam edən müharibə və münaqişələr, 
Livan Respublikasında xristian moranitlərlə – müsəlmanlar 
arasında 1975-ci ildən başlanmış  vətəndaş müharibəsi, 
Böyük Britaniyada ingilislərlə – Şimali  İrlandiyalılar və ya 
Kotoliklərlə-provoslavlar arasında, Çeçenlərlə – ruslar ara-
sında,  İspaniyada ispanlarla kataloniyalılar arasında, Həbə-
şistanda həbəşlərlə – eritriyalılar arasında, Yuqoslaviyada 
xristianlarla – müsəlmanlar arasında, Afrikada (CAR-da) 
Zuluslarla – Bantular arasında, Sudanda ölkənin iki yerə 
bölünməsilə  nəticələnən vətəndaş müharibəsi olmuş  və da-

---

22 
vam edən münaqişələri, həmçinin İraqın şimalında ərəblərlə 
– kürdlər arasında gedən münaqişələrə  və 2003-cü ildən 
birləşmiş dövlətlərin  İraqı  zəbt etməsilə bu günə  qədər da-
vam edən və çoxsaylı insan ölümü ilə  nəticələnən müna-
qişələri, Türkiyədə türk-kürd, İranda farslarla – azərilər 
arasında və s. kimi irili-xırdalı münaqişələri nümunə göstər-
mək olar. Sözsüz ki, həm bu münaqişələr, həm də böyük 
müharibələr, demoqrafik partlayışlar və ya siyasət son 
nəticədə, istər-istəməz ətraf mühitin mühafizəsinin pozulma-
sına səbəb olmuşdur.  İnsanlar ölür, meşələr yandırılır, tiki-
lilər – evlər, bəndlər, sututarlar, yollar, əkin sahələri dağı-
dılır,  ətraf mühit çirkləndirilir və  nəhayət ekoloji mühitin 
bərpası çox çətin olan gərginlik həddinə çatır. BMT, onun 
təşkilatları və başqa beynəlxalq qurumlar əsrin əvvəllərindən 
bu təhlükələrin qarşısını almaq üçün durmadan çalışır. 
2003-cü ildən başlamış ABŞ başda olmaqla Birləşmiş 
dövlətlərin qoşunlarının  İraqa daxil olduqdan sonra, o döv-
lətin mövcud bütün strukturları pozulmuş  və  ən  əsası  əsr-
lərdən bəri mövcud olmuş xalqların həmrəyliyi pozulmuş 
(Kürdlərlə uzun müddətli mücadilə istisna olmaqla), ilk dəfə 
sünnilərlə-şiələr arasında, kərküklərlə – kürdlər arasındakı 
qanlı toqquşmalar və terrorlar baş vermiş  və  nəhayətdə bir 
ölkə daxilində yaşayan və yaşamağa məhkum xalqların bir-
birinə nifrətini artırmışdır. 
Birləşmiş qoşunlar 2011-ci ilin sonuna qədər ölkəni tərk 
etsələr də ölkədəki mövcud vəziyyət – dağılmış xalq 
təsərrüfatı, sənaye, kənd təsərrüfatı, millətlərin pozulmuş 
birliyi hələ uzun illər həll olmamış qalacaq. 
Keçmiş Yuqoslaviya Federativ Respublikasında isə  İslam 
dini ilə xristian dini zəminində başlanmış savaşlar, çoxlu 
qətlilamlarla başa çatmışdır, mövcud olmuş iri dövlət etnik 
bölgülərə parçalanaraq, bir neçə xırda dövlətlərə bölünmüşlər. 

---

23 
II FƏSİL 
QLOBAL EKOLOJİ BÖHRANLAR 
 
Paleontoloji və geoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, hər bir 
qrup, sistem, mərtəbə və s. özünə məxsus fauna (heyvanlar) 
və flora (bitkilər) kompleksinə malikdir.  
Yer qabığını  təşkil edən süxurlar komplekslərindən eyni 
yaxud çox oxşar fauna və flora kompleksinə malik olanları 
eyni yaşlı olmalıdır. Buna əsasən bir-birindən uzaq məsa-
fədə yerləşən sahələrdə yayılmış çöküntü süxurları asanlıqla 
tutuşdurmaq mümkündür. Paleozoy erası altı dövrə bölünür. 
Devon dövrünə aid çöküntülər ilk dəfə 1839-cu ildə İngil-
tərədə Devon qraflığında ingilis alimləri Murçison və Secvik 
tərəfindən müəyyən edilmişdir və öz adını elə buradan 
almışdır. Bu yaşlı çöküntülər bütün dünyada çox geniş ya-
yılmışdır. Azərbaycanda devon çöküntüləri, yalnız Naxçıvan 
MR-da məlumdur. Burada həmin çöküntülər Dəhnə və Vəli 
dağın zirvəsində, Bozdağ  və Sarıdağda, Daşburun dağında, 
Yuxarı – Dənzik kəndi ətrafında və başqa məntəqələrdə üzə 
çıxır. Süxurların xarakteri göstərir ki, devon dövründə Nax-
çıvan MR-ın  ərazisi dəniz altında olmuşdur. Ümumiyyətlə 
devon dövründə bütün Yer qabığında və üzvi aləmdə çox 
böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Dövrün əvvəlində onur-
ğalılar ibtidai qrupunu təşkil edən qraptolitlər və habelə çə-
nəsiz «balıqlar» demək olar ki, tamamilə qırılmışdır. Bunun-
la yanaşı başayaqlı (Cephalopoda) heyvanların ammonoldea 
deyilən qrupu və bitkilərdən ayıdöşəkləri və buğumlular 
meydana gəlmiş, balıqlar yaxşı inkişaf etmişlər. Dövrün 
axırında suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) və ilk böcəklər 
meydana gəlmişdir (Ə.Xəlilov, Q.Əliyev, 1963). 
Karbon dövrü də 1822-ci ildə Konibir və Fillips tərəfin-
dən İngiltərədə təyin edilmişdir. İçərisində zəngin daş kömür 

---