Microsoft Word maya book 2013 A5 son

16 
1.2 saylı  cədvəldə 50 il müddətində (1947-1997) təbii 
fəlakətlərin tipləri üzrə  məhv olanların sayı verilmişdir. O, 
cümlədən zəlzələlərdən ölənlərin sayı 400000 nəfərdən çox 
olmuşdur. Bu ümumiyyətlə təbii fəlakətlərin ölənlər arasında 
öncül bir rəqəmlir (qrafik 2). 
1.3 saylı cədvəldə isə insan tarixində baş vermiş ən iri zəlzə-
lələrin illəri, regionları  və ölənlərin sayı verilmişdir. Bu 
cədvələ əsasən insan tələfatı ilə nəticələnən zəlzələlərdən – 830 
min (Çin, Şensi  əyaləti 1556), Hindistan – 300 min nəfər 
(Kalkutta – 1737), Hindistan – 180 min (893-cü il), İtaliya – 
120 min nəfər (Messina, 1908), yenə Çində – 180 min (Qansyu 
əyaləti) və s. göstərmək olar. 
1.5 saylı  cədvəldə isə 1999-cu ilin fevralından 2010-cu 
ilin fevralına qədər on il ərzində baş vermiş  dəhşətli zəl-
zələlərin siyahısı verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi 
son  əsrdə  ən qüvvətli zəlzələlər  İndoneziyada olmuş  və 
bunun nəticəsində 227,898 insan ölmüşdür (Sumatra, 2004, 
26, 12), Haiti adasında 2010, 01.12) baş vermiş və 222,570 
insanın həyatına son qoymuşdur. 
Ona görə də yüksək seysmik aktivlikli yerlərdə əhali zəl-
zələ  şəraitində hazırlıqlı olmalıdır.  İlk növbədə evdə, işdə, 
küçədə, ictimai yerlərdə öz hərəkətlərinin qaydasını  təyin 
etməli və bütün hallarda ən təhlükəsiz yerləri müəyyənləş-
dirməlidir. Bunlara möhkəm divarları olan oyuqlar, künclər, 
sütunların yanında və binanın karkasının tinləri aiddir. Yataq 
yerləri böyük pəncərələrdən və  şüşə arakəsmələrdən imkan 
daxilində uzaq yerləşdirilməlidir. Evdən çıxmaq üçün ye-
yinti məhsulları, su ehtiyatı tibbi yardım qutusu, qənd və pul 
hazır vəziyyətdə olmalıdır. Elektrik, su və qaz təchizatının 
söndürülməsi yaddan çıxmamalıdır. Zəlzələnin ilk anların-
dan binadan açıq yerə qaçılmalıdır. Yadda saxlamaq lazım-
dır ki, birinci təkandan sonra təkrar ola bilər.  
Vulkanlar yerin dərinliklərində baş verən tektonik hərə-
kətlərlə sıxı əlaqədardır. Vulkanlar geoloji proseslər nəticə-

---

17 
sinqdə yerin dərin qatlarından çatlar və boruvari kanallar 
vasitəsilə silikat qazlarla zəngin, odlu maqmanın səthə  çıx-
masıdır. Yer səthinə çıxarkən maqma yanar – odlu mayedən, 
lavalardan ibarət olur. Vulkanlar zəlzələdən fərqli olaraq 
daha az baş verir, lakin nəticələri daha ağır olur. Bir çox 
vulkanlar hazırda fəaliyyətdədir. Uzaq Şərqdə, Kuril adala-
rında və Kamçatka yarımadasında 38 vulkan qeydə alınmış-
dır. Bütün dünyada 620-dən çox fəaliyyətdə olan vulkan-
lardan 418-i Sakit okean (Sakit Okeanın odlu qövsü) və 
onun sahillərindədir. Hind okeanında, kontinental Asiyada, 
Aralıq dənizində  və Afrikada 145, Atlantik okeanda 61 
vulkan fəaliyyətdədir. Santorin atasında (Egey dənizi, 
b.e.ə.1470-ci il) vulkanın püskürməsi Aralıq dənizində 
mövcud olan sivilizasiyanın məhvinə səbəb olmuşdur. 
Vezuvi vulkanının püskürməsi (b.e.ə. 79-cu il) Pompey 
şəhərinin yox olmasına səbəb olmuşdur. Krakatau (İndone-
ziya, 1883-cü il) vulkanın püskürməsi 36 metr hündürlüklü 
dalğanın sunaminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Partla-
yışın səsi 5000 km məsafədə eşidilmişdir. (cəd. 1.1).  
Bütün vulkanlar 4 qrupda birləşdirilir: 1) Sakit Okeanın 
odlu qövsündəki vulkanlar; 2) Orta Avropada, Aralıq dənizi 
və sahillərindəki vulkanlar; 3) Atlantik okeanının meridional 
vulkanları; 4) Şərqi Afrika sınmasındakı vulkanlar. 
2010-cu ilin yayında İslandiya adalarında (Atlantik okea-
nının meridional qrupunda) iki vulkanın (Eujaf-jallajokuel 
vul.) palçıq və toz püskürməsi (şək.1.2, 1.3) bir neçə ay 
davam etmiş, bütün Avropa qitəsini və Asiya qitəsinin bir 
hissəsini sıx toz-dumana bürümüş, bütün Avropada minlərlə 
təyyarə reyslərinin və başqa nəqliyyat vasitələrinin iflic 
vəziyyətə düşməsi baş vermişdir.  
Başlıcası isə ondan ibarətdir ki, bu tozların  əksəriyyəti 
quru  ərazisinə tökülmüş  və ölkələrdə ekoloji böhran ya-
ratmışdır. 

---

18 
 
 
Şəkil 1.2. İslandiyada Eujafjallajokull püskürməsi 13 aprel 2010 
(E.Xəlilov) 
 
 
 
Şəkil 1.3. İslandiya 2010 (E.Xəlilov) 

---

19 
Cədvəl 1.3 
İnsan tarixində baş vermiş ən iri zəlzələlər 
 
İllər Regionlar 
Ölənlərin sayı min 
nəfərlə 
1 2  3 
365 Aralıq dənizinin şərqi. Suriya 
50 
844 Suriya 
(Dəməşq) 50 
893 Ermənistan 100 
893 Hindistan 
180 
1138 Suriya 
100 
1268 Türkiyə (Semciya) 
60 
1290 Çin 
(Çiliz 
əyaləti) 100 
1456 
İtaliya (Neapol) 
60 
1556 Çin 
(Şensi əyaləti) 830 
1626 
İtaliya (Neapol) 
70 
1667 Azərbayan (Şamaxı) 80 
1668 Çin 
(Şandun əyaləti) 50 
1693 
İtaliya (Siciliya) 
60 
1727 
İran (Təbriz) 77 
1730 Yaponiya 
(Hokkaydo) 
137 
1737 
Hindistan (Banqalur, Kalkutta) 
300 
1739 Çin 
(Ninzya 
əyaləti) 50 
1755 Portuqaliya 
(Lissobon) 
60 
1783 
İtaliya (Kalabriya) 
50 
1868 Ekvador 
(İbarro) 70 
1908 
İtaliya (Messina) 
120 (47-82-50) 
1920 Çin 
(Qansyu 
əyaləti) 180 
 
Cədvəl 1.4 
Ən iri fəlakətlərin statistikası 
Onilliklər 1950-
1959 
1960-
1969 
1970-
1979 
1980-
1989 
1990-
1999 
1992-
2002 
Təbii fəlakətlərin sayı
20  27 47 63 91 70 
İqtisadi itkilər 
milliard dollarla 
42,1 75,5 138,4 213,9 659,9
550,9 
 

---