Microsoft Word meyve terevez

 

 

91

Azərbaycanda Qabak-əzgil, Qəbələ-əzgil və Qaysı-əzgil sortları 

becərilir. Subtropik əzgilin sortlarından Premyera, Tamana və Fali 

sortlarını göstərmək olar. Bütün sortlarda toxum meyvənin ümumi 

çəkisinin 15-18%-ni təşkil edir. 

 

3.2. Çəyirdəkli meyvələr 

 

Çəyirdəkli meyvələr ağacların sayına və meyvə bağlarının sahəsinə 

görə almadan sonra 2-ci yeri tutur. Bütün meyvə bağlarının 40%-ə 

qədərini təşkil edir. Bu qrupa albalı, gilas, ərik,  şaftalı, gavalı, alça, 

göyəm, zoğal aiddir. 

Çəyirdəkli meyvələr Rusiyanın mərkəzi rayonlarında, Ukraynada, 

Belorusiyada, Moldaviyada, Şimali Qafqazda, Özbəkistanda becərilir. 

Gilasa nisbətən albalı soyuğa davamlıdır. Gilas, əsasən ölkənin cənub 

rayonlarında becərilir.  Ərik Orta Asiyada, Dağıstanda, Krımda və 

Zaqafqaziyada becərilir. Çəyirdəkli meyvələr çox sulu olduğundan uzun 

müddət saxlanıla bilmir. Onlardan

 təzə halda istifadə edilir və kompot,  

---

 

 

92

mürəbbə, cem, şirə, müxtəlif içkilər hazırlamaq və qurutmaq üçün istifadə 

edilir. 

Çəyirdəkli meyvələrin kimyəvi tərkibi 3.1 №-li cədvəldə verilmişdir. 

  

Cədvəl 3.1. Çəyirdəkli meyvələrin kimyəvi tərkibi, faizlə 

Meyvələrin 

adı 

Su  

Şəkər  

Turşu  

Pektin 

maddəsi 

Sellüloza  

C vitamini, 

mq%-lə 

Albalı  

77-87 

8,4-14,5 

0,9-2,3 

0,4-0,6 

0,18-0,25 

2-6 

Gilas  

74-85 

10-17,0 

0,5-1,0 

0,4-0,7 

0,2-0,3 

10,0 

Gavalı: 

Macar 

qrupu 

 

79-85 

 

8,7-15,6 

 

0,4-1,0 

 

0,7-0,8 

 

0,3-0,5 

 

5-10 

Renklod 

qrupu 

83-86 9-12,3 0,6-1,5 0,4-0,6 0,2-0,3  5-17 

Alça 

 

87-89 4,5-6,1 3-3,9 0,3-0,6 0,4-0,5  7-13 

Ərik  

83-87 

4,5-23,0 

0,2-2,5 

0,4-1,2 

0,4-1,0 

1-7 

Şaftalı  

85-88 

7,5-15,0 

0,5-1,0 

0,6-1,2 

0,4-0,5 

7-20 

Göyəm  

88-90 

7,0 

1,8 

1,30 

1,60 

12-17 

Zoğal 

  82-86 8,9  2,0 0,90 2,0  5 

 

Albalı (Cerasus vulgaris Mill.) gülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Albalı cinsinin 

240 növü var. Albalı ətli hissəsinin quruluşundan və rəngindən asılı olaraq 2 qrupa 

bölünür: Moreli və Amoreli. 

Moreli qrupunun meyvələri və şirəsi qara rəngli olur. Əksər hallarda bunların 

meyvəsi tünd qırmızıya çalır. Dad-tam xüsusiyyətinə görə turşa-şirin və turş 

yarımqruplarına ayrılır. Moreli qrupuna aid edilən albalıların  ən çox 

yayılmışlarından Ukrayna, Moreli, Lyubskaya, Anadolu, Vladimir, Bəhrəli 

Miçurin və s. misal göstərilə bilər. 

Amoreli qrupundan olan albalı növlərinin meyvəsi və şirəsi açıq rəngdə olur. 

Həmçinin bunların dadı birinci qrupa nisbətən  şirindir. Bu qrupa aid olan albalı 

növlərindən Monmoransi, Çəhrayı  rəngli Amoreli, Kursk  şpankasını göstərmək 

olar. 

---

 

 

93

Yetişmə müddətinə görə albalı tezyetişən (Tezyetişən moreli, Kent, 

Gödəksaplaq), ortayetişən (Pioner, Vladimir, Ukrayna moreli) və gecyetişən (Ideal, 

Lyubskaya, Anadolu) qruplarına bölünürlər. 

Azərbaycanda Anadolu, Iri şpanka, Podbelski və Tezyetişən ingilis albalı 

sortları becərilir. Albalının keyfiyyəti Azərbaycan Respublika standartının (RST 

290-76) tələblərinə cavab verməlidir. Birinci və ikinci əmtəə sortuna bölünür. Ən 

böyük en kəsiyinin diametri irimeyvəlilərdə 20 mm-dən, xırdameyvəlilərdə isə 15 

mm-dən az olmamalıdır. Albalı təzə halda 20 gün saxlanıla bilər. 

Gilas (Cerasus avium Moench.) albalıya nisbətən istisevən olduğundan, 

əsasən ölkəmizin cənub rayonlarında becərilir.  Ətli hissəsinin quruluşuna görə 2 

qrupa bölünür: Biqaro və Kini. 

Biqaro qrupuna aid olanlar sıx və  xırçıldayan  ətli olmaqla, əsasən 

konservləşdirmədə istifadə edilir. Bu qrupa aid olanlardan sarı Draqona, sarı 

Denisyon, çəhrayı Napoleon, Fransis (Frans Iosif) və  Qızılı gilasları göstərmək 

olar. 

Kini qrupuna aid edilənlər biqaro qrupundan fərqli olaraq daha zərif  ətli 

hissəyə malikdir. Bunların  ətli hissəsi həm də boş  və çox sulu olur. Əsasən təzə 

halda süfrəyə vermək üçün istifadə edilir. Bu qrupa aid olan gilas sortlarından 

Tezyetişən, Qara nayta, Aprelka göstərilə bilər. 

 Azərbaycanda qədimdən bəri yerli gilas sortları: Isfahani, Həsənbal, Əbləğ, 

Şuduğ, Şirin qara, Qara gilas, Növrəstə və başqaları becərilir. 

Standart sortlardan Dimacio, Oliva Romanı, Sarı Draqon, Öküzürəyi, 

Çəhrayı Napoleon, Biqaro Qrol, Sarı Denisyon, Bianko gözəli, tezyetişən Kassini, 

gecyetişən Keftera və s. göstərilə bilər. 

Gilasın keyfiyyəti Azərbaycan Respublika standartının (RST 293-76) 

tələblərinə cavab verməlidir. Gilasın ən böyük en kəsiyinin diametri 20 mm-dən az 

olmamalıdır. Saplaqsız meyvələrin çəkiyə görə miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır. 

Ikinci sort gilasın rənginin və ölçüsünün müxtəlif cinsli olmasına, meyvənin 5%-

dən 2 ədəd sağalmış dolu, yaxud meyvəqurdu zədələrinin olmasına icazə verilir. 

---

 

 

94

Gavalı,  əsasən Qafqazda və Krımda yabanı halda yetişir. Ukraynada, 

Moldaviyada, Şimali Qafqazda becərilir. 

Bağ gavalısı (Prunus domestica L.) bütün gavalı bağlarının 96%-ni təşkil 

edir. Bağ gavalısının  ən çox becərilən növləri renklod, macar və yumurtavari 

gavalıdır.  

Macar gavalısı qırmızımtıl-bənövşəyi rəngdə, üzəri ağ mum tozu ilə örtülü, 

uzunsov yumurta formasında,  ətli hissəsi yaşılımtıl sarı, bərk və  şirin olur. Bu 

gavalıdan,  əsasən qara gavalı qurusu istehsal edilir. Təzə halda bir aya kimi 

saxlanıla bilər. Macar gavalısının  ən çox yayılmış sortlarından Ev gavalısı, Adi 

gavalı, Italyan gavalısı, Ajanski gavalısı, Moskva gavalısıdır. 

Renklod gavalıları yumru formada, təsadüfi hallarda ovalşəkilli yaşıl, sarı, 

yaşılımtıl-sarı  rəngdə  şirin və sulu olur. Renklod gavalısının sortlarından yaşıl 

renklod, Altan renklodu, Ullens renklodu, kolxoz renklodu, Reforma gavalısıdır. 

 Yumurtavari  gavalılar çox iri, sarı və ya narıncı rəngdə, sıx, şirəli sarı ətli 

hissəyə  və turşa-şirin dada malikdir. Bu qrupa Sarı yumurtavari, Qızıl damcı, 

Şaftalı gavalıları aiddir. 

Bunlardan başqa bağ gavalısının növ müxtəlifliklərindən Anna Şpet, 

Viktoriya, Sarı Oçakov gavalı sortları da mövcuddur. 

Azərbaycanda Bondebri, Şaftalı gavalısı, Yaşıl renklod, Ullens renklodu, 

Xurma macar, Adi macar, Anna Şpet, Süqar, Sarı albuxara, Aleksandr Düma, 

Altan renklodu, Yerli Lakston gavalı sortları becərilir. Yerli sortlardan Xatını, 

Vəziri, Sarı albuxara və qara gavalıdır. 

Cır gavalı (Prunus insitita L.), əsasən yabanı halda bitir. Adi gavalıdan çox 

turş və büzüşdürücü olmasına görə fərqlənir. Sortlarından Mirabel, Nansi və Volqa 

cır gavalısını göstərmək olar. Əsasən mürəbbə, konservləşdirmə və qurutma üçün 

sərf edilir. 

Alça  (Prunus divaricata Ledev) yabanı halda yetişir. Bununla yanaşı, bəzi 

mədəni sortları da becərilir.  Ən çox Orta Asiyada, Qafqazda və Krımda 

yayılmışdır. 

---