140
Albalının ətliyi və şirəsi antiseptik təsirə malikdir. Xalq təbabətində albalının
südlə birlikdə sustavların iltihabı zamanı qəbul edirlər. Həmçinin nəfəs yollarının
iltihabında bəlğəmgətirici kimi tətbiq edilir.
Albalı həm də balverən bitkidir. 1 hektar albalı sahəsindən arılar 15-53 kq
bal hasil edə bilirlər.
Yabanı gilas. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin albalı cinsinə aiddir. Yabanı halda
Ukraynada, Moldaviyada, Krım və Qafqazda bitir. Hazırda mədəni gilas sortları
çox olduğundan yabanı gilas öz əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin meşələrdə yabanı
formalara çox təsadüf edilir.
Yabanı gilas aprel-mayda çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ, ətirli, beşləçəkli və uzun
saplaqlıdır. Bir neçə çiçək bir yerdən çətir kimi sallanır. Meyvələri iyun-iyulda
yetişir. Forması yumru və ya ürək şəklindədir. Qara, sarı-qırmızı və tünd qırmızı
rəngdə olur. Dadı acıtəhər və bəzən şirin olur. Şirinlər təzə halda yeyilir, eləcə də
ondan kompot, şirə, ekstrakt, mürəbbə və başqa məhsullar hazırlanır. Acı gilaslar
isə şərab istehsalı üçün yararlıdır.
Yabanı gilasın tərkibində şəkər, üzvi turşular, karotin, C və P vitaminləri
vardır. Çəyirdəyində 30% yağ və 1%-ə qədər efir yağı vardır. Texniki məqsədlər
üçün işlədilə bilər. Yarpaqlarında 250 mq% C vitamini vardır. Yabanı gilas külli
miqdarda qətran ifraz edir ki, bundan da parçaların boyanmasında istifadə edilir.
Gilas şirəsi qidanın yaxşı həzm olunması üçün tətbiq edilir. Xalq təbabətində
qəbz olmağa qarşı da istifadə olunur. Oduncağı bərk, sarı-qırmızı rəngdədir.
Gilasın oduncağından xarrat məmulatı, nazik budaqlarından isə qəlyan çubuqları
hazırlanır.
Gilas balverən və bəzək bitkisi kimi də əhəmiyyətlidir. 1 hektar çiçəkləyən
gilas sahəsindən arılar 36-40 kq bal hasil edə bilirlər.
Adi ərik. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Ərik cinsinin 10 müxtəlif yabanı
forması vardır ki, bunun da 3 növü – adi, Sidir və Mancuriya əriyi daha çox
yayılmışdır. Bu növlərdən adi ərik daha çox yayılmış və təcrübəvi əhəmiyyətə
malikdir. Adi yabanı ərik Orta Asiyada və Qafqazda bitir.
141
Adi ərik mart-apreldə çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ya açıq çəhrayıdır,
yarpaqlarından çox əvvəl açılırlar. Çiçək saplaqları qısadır. Meyvələri iyun-
avqustda yetişir. Meyvələri birçəyirdəkli olub, rəngi ağ, sarı və qırmızı-narıncı
olur. Meyvəsinin ağırlığı 3-18 q, forması isə müxtəlifdir. Ətliyi şirəli, şirin və ya
turşa-şirindir.
Adi əriyin tərkibində 20%-ə qədər şəkər (əsasən saxaroza), 2,6% üzvi turşu
(alma, limon və az miqdarda salisil, şərab), 1%-ə qədər pektin, karotin, B
1
və B
2
vitaminləri vardır. Çəyirdək ləpəsində 40%-ə qədər badam yağına oxşar
qurumayan yağ, 20%-ə qədər zülali maddə, 10% karbohidrat vardır. Yabanı halda
bitən əriklərin çəyirdək ləpəsində 1-3% miqdarında acı amiqdalin qlükozidi olur.
Ona görə də qida məqsədləri üçün işlədilmir.
Adi ərik təzə halda istehlak edilir. Ondan kompot, şirə, mürəbbə, cem,
marmelad, pat, pastila, jele, povidlo, sukat, karamel üçün içlik və şərab hazırlanır,
həmçinin qurudulur. Çəyirdəyi ilə birlikdə qurudulduqda uryuk, çəyirdəksiz bütöv
qurudulduqda qaysı, iki yerə bölünüb qurudulduqda isə kuraqa adlanır.
Qurudulmuş ərikdən tamlı qatqı kimi bir çox xörəklərin hazırlanmasında istifadə
olunur. Çəyirdəyinin qabığından aktivləşdirilmiş kömür, budaqlarının ifraz etdiyi
qətranlardan isə kley hazırlanır. Balverən bitki kimi az məşhurdur. Çünki çox qısa
müddətdə çiçəkləyir. Yabanı ərik qiymətli calaq materialı hesab edilir. Mədəni
sortların yetişdirilməsində onun böyük əhəmiyyəti vardır.
Yabanı alça. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin gavalı cinsinə aiddir. 30-dan çox
növü vardır. Yabanı alça Qafqaz, Orta Asiya və Zaqafqaziyada geniş yayılmışdır.
Azərbaycanda ən çox Quba və Xaçmaz rayonlarında, Dağlıq Qarabağda bitir.
Alça yarpaqlamazdan bir az əvvəl mart-may aylarında çiçəkləyir. Çiçəkləri
ağ və xırdadır. Yabanı alçanın meyvələri iyun ayından başlamış sentyabrın axırına
qədər müxtəlif vaxtlarda yetişir. 4-7 yaşında bar verir. 100-120 il ömür sürür.
Meyvələri əksəriyyətlə yumrudur. Yastı-yumru və bir qədər oval şəklində olanları
da vardır. Bir meyvənin çəkisi 2-6 qr-dır. Ətliyi çəyirdəyindən ayrılmır. Meyvələri
142
sarı, qırmızı, çəhrayı, tünd bənövşəyi, yaşıl və ağ rəngdə olur. Meyvələri, həmçinin
ölçüsünə, dadına, formasına və yetişmə müddətinə görə fərqlənirlər.
Yabanı alçanın tərkibində 3,12-5,96% şəkər, 1,32-3,97% üzvi turşu (ən çox
limon), 0,46-1,39% pektinli maddə, karotin və C vitamini vardır.
Təzə halda yeyilir. Yabanı alça qurudulur, kompot, mürəbbə, povidlo, pastila
hazırlanmasında istifadə edilir. Şirəsindən spirtsiz içkilər üçün cövhər hazırlanır.
Ətlik hissəsindən hazırlanan lavaşana aşpazlıqda geniş tətbiq olunur. Meyvələri
(həmçinin kal meyvələri) bəzi xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilir ki,
nəticədə hazır xörək turşməzə dadlı olur. Çəyirdəyində yağ vardır, lakin ondan
təcrübi olaraq hələlik istifadə edilmir.
Xalq təbabətində alça lavaşı sinqaya qarşı tətbiq olunur. Boğaz ağrısında alça
ekstraktından istifadə edilir. Alçanın qabıq hissəsindən alınan qətran öskürəyi
zəiflətmək məqsədi ilə işlədilir.
Adi zoğal. Zoğal fəsiləsinin zoğal cinsindəndir. Zoğal cinsinin 4 növü
məlumdur ki, bunlardan yalnız biri – adi zoğal yayılmışdır. Adi zoğal yabanı halda
Qafqazda, Zaqafqaziya respublikalarında, Krımda, Orta Asiyada, Moldaviyada
bitir. Azərbaycanda, Böyük və Kiçik Qafqaz sıra dağlarının ətəklərində, orta dağ
döşlərində, açıq və güney yerlərdə balaca meşəliklər təşkil edir. Başqa meşə
ağacları arasında da tək-tək bitir.
Zoğal yarpaqlamazdan çox əvvəl fevral-martda çiçəkləyir. Sarı çiçəkləri bir
yerə toplanıb çətir kimi sallanır. Meyvələri avqustun axırı və sentyabrda yetişir.
Meyvələri yumru, oval, armudaoxşar və silindrik olur. Meyvəsinin rəngi qırmızı,
tünd qırmızı, qara qırmızı və bəzi formaları açıq sarı olur. Adi zoğal meyvəsi
iriliyinə, formasına və rənginə görə çox müxtəlifdir. Yabanı zoğal xırda olmaqla 2-
6 qr, mədəni halda bağlarda becərilənlər isə 20-22 qr çəkisində olur. Ətliyi
çəyirdəyindən ayrılan və ayrılmayan formaları da vardır. Ətliyi bərkdir, lakin
yetişib ötdükdə və dərildikdən bir müddət sonra yumşalır. Bu zaman biokimyəvi
proseslərin təsirindən zoğalın dadı şirinləşir. Dadı turş, turşaşirin və müxtəlif
Dostları ilə paylaş: |