147
şirin, turşməzə, qabığı nazik və incətüklüdür. Çoxlu xırda toxumları vardır.
Hazırda firəng üzümünün bir çox mədəni sortları yetişdirilmişdir.
Firəng üzümünün tərkibində 13,5% şəkər, 2% üzvi turşu, 1% pektinli
maddə, 54 mq% C, 0,25 mq% P, B qrupu vitaminləri və karotin vardır. 0,2-0,7%
mineral maddə vardır ki, bunun da əsasını fosfor, mis, dəmir, kalium, natrium,
kalsium və maqnezium təşkil edir.
Firəng üzümü təzə halda yeyilir, mürəbbə, konfityur, kompot, jele,
marmelad, konfet və karamel üçün içlik və şərab hazırlamaq üçün sərf edilir. Qış
üçün firəng üzümünü qurudur, sirkəyə qoyur və əzişdirib şəkərlə 1:2 nisbətinə
qarışdırırlar.
Firəng üzümündən maddələr mübadiləsi pozulduqda və piylənməyə qarşı
istifadə olunur. Xalq təbabətində isə böyrək və sidik kisəsi xəstəliyində öd və
sidikqovucu vasitə kimi işlədilir. Qan azlığında, dəri xəstəliklərində firəng üzümü
yemək məsləhət görülür. Xroniki qəbz zamanı yüngül işlətmə vasitəsi kimi də
istifadə olunur.
Adi zirinc(Berberis vulgaris L.). Zirinckimilər fəsiləsinin zirinc cinsinə
mənsubdur. 450 növündən – adi zirinc, Şərq zirinci, Amur zirinci və uzunsov
zirinc daha çox yayılmışdır.
Adi zirinc yabanı halda Krımda və Qafqazda dəniz səviyyəsindən 200 metr
yüksəklikdə bitir. Azərbaycanın dağ-meşə rayonlarında, Xızıda və Altıağacda daha
çox yayılmışdır. Azərbaycanda zirincin 3 növünə rast gəlinir. Adi zirinc daha çox
təsadüf edilir.
Adi zirinc may-iyunda çiçəkləyir. Salxım şəklində düzülmüş açıq sarı rəngli
ətirli çiçəkləri vardır. Yarpaqları açıq yaşıl rəngli və turş dadlı olur. Meyvələri
avqust-sentyabrda yetişir. 2-3 qırmızı-qonur toxumlu gilədir. Çəkisi 0,14-0,32 qr-
dır. Toxumu meyvəsinin 24-30%-ni təşkil edir, silindr və ya oval şəklindədir.
Uzunluğu 12 mm-dir. Əsasən qırmızı, bəzən isə qara, sarı və çəhrayı rəngdə olur.
Meyvəsi turşdur və uc hissəsində qönçə tumurcuğu yapışıq qalır. Meyvəsini əl ilə
yığırlar. Şaxta vurduqda dadı yaxşılaşır.
148
Zirinc meyvəsinin tərkibində 5% şəkər, 5-6% üzvi turşu (əsasən alma
turşusu), 0,6-0,8% aşılayıcı və rəngləyici maddə, 0,4-0,6% pektinli maddə, 4,9%
sellüloza, 0,95% kül və 150-170 mq% C vitamini vardır. Iyun ayında toplanmış
yarpaqlarında 120 mq% C vitamini və meyvə verdikdə yığılmış yarpaqlarında 40
mq% E vitamini vardır.
Zirincdən təzə halda çox az istifadə edilir. Bundan sirkə, şərab, jele,
mürəbbə, şirə, spirtsiz içki, konfet və karamel içliyi və tamlı qatqı hazırlayır və
qurudurlar. Bir qədər kal yığılmış meyvələrini qurudur və sumaq əvəzinə tamlı
qatqı kimi istifadə edirlər. Zirinci şorabaya da qoyurlar. Meyvəsindən alınmış
cövhərdən likör və qazlı içkilər hazırlanır.
Zirinc meyvəsindən xalq təbabətində sinqa, raxit, qanazlığı, isitmə, mədə-
bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər. Zirinc mürəbbəsi sarılığın
müalicəsində tətbiq edilir. Zirincin yarpaqlarında berberin alkaloidi vardır. Ona
görə də yarpaqlarından alınmış spirtli cövhərdən daxili qanaxmalarda müalicəvi
vasitə kimi istifadə edilir. Yarpaqlarında, həmçinin A və C (130 mq%) vitaminləri
vardır. Zirinc çiçəklərindən dəmlənmiş çay öskürəyə qarşı içilir. Zirinc balverən
bitki kimi də məşhurdur. Hər çiçək 0,121-0,611 mq şəkəri olan nektar verir. 1
hektar sahədən 230 kq-a qədər bal əldə etmək mümkündür. Zirinc balı qızılı-sarı
rəngdə və ətirli olur.
Itburnu. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin qızılgül cinsinə mənsubdur. Bu cinsin
300 növündən Azərbaycanda 42 növ itburnu rast gəlinir ki, bunların 36-ı
yabanıdır. Sənaye üçün 2 növ daha əhəmiyyətlidir. Bunlar qəhvəyi və qırışıq
itburnulardır.
Qəhvəyi itburnu kol halında 2 m-ə qədər hündürlükdə bitir. 20-25 il ömrü
olur. Hər koldan 1-3 kq, 1 hektardan isə 700-1000 kq meyvə verir. C vitamininin
miqdarına (5-7%, bəzən 14%) görə 1-ci yer tutur.
Qırışıq itburnu qəhvəyi itburnuya nisbətən Azərbaycanda azdır. Lakin
bunun məhsuldarlığı daha yüksəkdir. Hər koldan 3-4 kq, 1 hektardan isə 3 tona
qədər məhsul yığılır. Meyvəsi 6-16 qr-dır. Itburnu may-iyunda çiçəkləyir.
149
Çiçəkləri açıq və tünd çəhrayı rəngdə olmaqla ətirlidir. Meyvəsi avqust-sentyabrda
yetişir. Vitamin C yetişmə müddətində artır. Ona görə də yetişmiş meyvələr
dərilməlidir. Şaxtalar düşənədək itburnu yığılmalıdır. Çünki şaxta vurduqda C
vitamini azalır.
Yığılmış meyvələr 5 sm qalınlığında sərilir və 2 gündən çox olmayaraq
saxlanılır. Sonra zədəli və kal meyvələr seçilir. 80-100
0
S temperaturda qurudulur
və yenidən xarab olmuşlar təmizlənir. Beləliklə, əldə edilmiş quru itburnu müvafiq
şəraitdə 2 ilə qədər saxlanıla bilər.
Itburnuda C vitamini birinci dəfə 1931-ci ildə tapılmışdır. Lakin bundan çox
əvvəl Rusiyada itburnu dişlərin dibindən qan axmaya, yəni C-avitaminoza qarşı
tətbiq edilirdi. Itburnu əbəs yerə vitamin daxılı adlandırılmamışdır. Onun
tərkibində C vitamini ilə yanaşı 48-50 mkq% B
1
, 30-73 mkq% B
2
, 1,5-9,7% P, 0,1
mq% K, 0,69-2,4 mq% E (toxum yağında 300 mq%), 5-20,7 mq% karotin
(provitamin A) və 0,1-0,19 mq% B
c
vitamini (fol\ turşusu) vardır.
Vitaminlərdən başqa itburnuda 18%-ə qədər şəkər, 3,7% pektinli maddə,
1,25-2,5% üzvi turşu (alma turşusuna görə), 4,2% pentozanlar, rəngləyici maddələr
və 4,5% mineral maddələr vardır.
Ev şəraitində itburnu dəmləmək üçün bir xörək qaşığı itburnu (20 qr) bir
stəkan su ilə şüşə və ya emallı ağzı örtük qabda 10 dəq qaynadırlar. Ağzını
açmadan bir sutka saxlayıb, sonra ikiqat tənzifdən süzür və gündə iki dəfə bir və ya
yarım stəkan içirlər. Dadını yaxşılaşdırmaq üçün şəkər və ya şərbət qatmaq olar. 1-
3 yaşında uşaqlara 1/4 stəkan, 3-7 yaşındakılara isə yarım stəkan vermək olar.
Itburnudan kompot, kisel və yarı bölüb toxumlardan təmizlədikdən sonra
mürəbbə hazırlamaq olar. Onu təzə halda da yeyirlər. Sənayedə itburnudan
poroşok, tabletka və şərbət hazırlayırlar. Sarılığa qarşı və ödqovucu kimi tətbiq
edilən «Xolosas», əsasən itburnu meyvəsindən hazırlanır.
Itburnu xalq təbabətində qədimdən istifadə edilir. Itburnu soyuqdəyməyə,
böyrək və qaraciyər xəstəliklərində, öd və sidikqovucu kimi tətbiq edilir. Itburnu
çiçəyindən dəmlənmiş çay qızdırmaya qarşı təsiredici vasitədir.
Dostları ilə paylaş: |