Microsoft Word mulki huquq doc

 

5 

ümumi hüququna zevrilmişdi. Müxtəlif xalqların təsərrüfat-ticarət dövriyyəsini tənzimləmək üçün Roma xüsusi 

hüququ qanun qüvvəsinə malik idi. Təsadüfi deyildir ki, görkəmli və məşhur alman hüquqşünası Rudolf fon Ie-

rinq Roma xüsusi hüququnun bir sahəsi olan xalqlar hüququnu «beynəlxalq ticarət hüququ» adlandırırdı. 

XIX əsrdə alman hüquqşünasları Roma hüququ ehkamlarının (doqmalarının) hazırlanmasında xeyli iş gördü-

lər. Roma hüquq institutlarının öyrənilməsi onlar üçün vacib və zəruri idi. Belə ki, Almaniyada Roma hüququ 

qüvvədə olan hüquq kimi qəbul edilmiş və tanınmışdı. Brints, Vindşayd, Dernburq və digər tanınmış hüquqşü-

naslar «Pandektlər» adlı çoxcildlik kurs yaratdılar. Dünya elminin irsi hesab olunan bu əsərlə onlar xüsusi hü-

quq barədə müasir nəzəriyyənin təməlini qoydular. 

Almaniyada (o cümlədən bəzi Qərbi Avropa ölkələrində, məsələn, Fransada, Ispaniyada, habelə ×exiyada və 

s.) xüsusi hüquq (privatrecht) baş

lıca olaraq iki sahəni birləşdirir: mülki hüququ (Bürgerliches Rechts, 

Zivilrecht); ticarət hüququnu (Handelsrecht). Mülki hüquq qeyri-ticarət dövriyyəsinin müstəqil subyektləri 

arasındakı  əmlak  münasibətlərini,  habelə  ailə  münasibətlərini  və  bəzi  şəxsi  hüquqları  tənzimləyən  normaları 

birləşdirir. Ticarət hüququ isə tacirlər arasında xüsusi qarşılıqlı münasibətləri və ticarət əqdlərini nizama salan 

hüquq  normalarından  ibarətdir.  Bu  hüquqla  ticarət  xarakterli  münasibətlər  qaydaya  salınır.  Ticarət  hüququ 

ticarət dövriyyəsi ilə yaxından təmasda olan xüsusi hüquq normalarının məcmusudur. 

Fransada  həm  1804-cü  il  Mülki  Məcəlləsi,  həm  də  1807-ci  il  Ticarət  Məcəlləsi  qüvvədədir.  Almaniyada 

dövriyyə subyektlərinin əmlak münasibətləri (ticarət hüququ ilə qaydaya salınan ticarət xarakterli münasibətlər 

istisna  olmaqla)  Almaniya  Mülki  Qanunnaməsi  ilə  (1896),  ticarət  dövriyyəsi  və  ticarət  əqdləri  isə  Almaniya 

Ticarət Qanunnaməsi ilə (1897) tənzimlənir. Beləliklə, Almaniya, Fransa və s. xarici dövlətlərin hüquq sistem-

lərində iki məcəllənin - Mülki Məcəllənin və Ticarət Məcəlləsinin olması xüsusi hüququn dualizmini (latınca 

dua - ikilik) yaradır. Bu məcəllələrin münasibəti məsələsi xüsusi hüququn dualizm problemini ifadə edir. Konti-

nental (roman-german) hüquq sistemində bu problemin genezisi (əmələ gəlmə mənbəyi və mənşəyi) orta əsrlərə 

gedib çıxır. Ingilis-amerikan hüquq sistemində isə xüsusi hüququn dualizmi problemi müvcud deyil. Ona görə 

ki, bu hüquq sistemi, kontinental (roman-german) hüquq sisteminə məxsus olan qaydada, hüququn ümumi və 

xüsusi hüquq adlı iki sahəyə bölünməsini tanımır. 

Bununla  belə,  bəzi  ölkələrin  hüququ  xüsusi  hüququn  dualizminə  yox,  monist  sistemə  -  monizm  (latınca 

mono — tək, vahid) prinsipinə əsaslanır. Monizm dedikdə, ticarət dövriyyəsi normalarının mülki hüquqa tabe 

olması və onun sistemində qurulması, yəni ticarət münasibətlərinin mülki hüquq normaları ilə tənzimlənməsi 

başa düşülür. Məsələn, Italiya, Hollandiya və digər xarici ölkələrdə hüququn monist sistemi qəbul edilmişdir. 

Italiyada  həm  Mülki  Məcəllə  (1865),  həm  də  Ticarət  Məcəlləsi  (1865)  qüvvədə  olmuşdur.  Ticarət  Məcəlləsi 

1882-ci  ildə  mühüm  dərəcədə  yenidən  işlənilmişdir.  1942-ci  ildə  yeni  Mülki  Məcəllə  qəbul  edildi.  Bununla 

mülki və ticarət hüququ birləşdirildi. Beləliklə, dualizm hüququn monist sistemi (monizm) ilə əvəz edildi. 

Hollandiyanın 1807-ci ildə hazırlanmış Mülki Məcəlləsinin layihəsi monizm prinsipi əsasında qurulmuşdu. 

Amma o dövrdə Fransadan siyasi asılılıq Hollandiya hüququnun Fransa xüsusi hüququnun dualist sistemini qə-

bul etməsini şərtləndirdi. 1838-ci ildə həm Mülki Məcəllə, həm də Ticarət Məcəlləsi qəbul edildi ki, bu sənəd-

lərdə Fransa hüququnun güclü təsiri hiss olunurdu. 1947-ci ildə Hollandiyada yeni Mülki Məcəllənin layihəsi-

nin hazırlanmasına başlandı. 1976-cı ildə bu iş əsasən başa zatdı. Həmin məúəllə artıq 25 ildir ki, hissə-hissə 

qüvvəyə minməkdə davam edir. Bu proses hələ də başa zatmamışdır. Beləliklə, Hollandiya xüsusi hüququn du-

alist sistemindən imtina etmiş, monizm prinsipi əsasında qurulmuşdur. 

Avropa  hüquq  elmində  və  sivilistika  doktrinasında  xüsusi  hüququn  dualizmi  dedikdə,  kommersiya 

(ticarət) fəaliyyətini tənzimləyən normaların mülki hüquqdan ayrılması, yəni ticarət-kommersiya münasibətləri-

nin ayrıca olaraq ticarət hüquq normaları ilə tənzimlənməsi başa düşülür. Belə təsəvvür yaranır ki, xüsusi hüqu-

qun dualizmi problemi təkcə mülki və ticarət məcəllələrinin münasibəti məsələsi deyildir. Yalnız bu məcəllələ-

rin  qüvvədə  olması  və müvcudluüu  həmin  problemin  —  dualizm məsələsinin  əmələ  gəlməsinə  dəlalət  etmir. 

Elə hallar yarana bilər ki, Mülki Məcəllə və Ticarət Məcəlləsi müvcud olsun, amma xüsusi hüququn dualizmi 

problemi əmələ gəlməsin. Bu, o deməkdir ki, Mülki Məcəllənin və Ticarət Məcəlləsinin qüvvədə olması şərai-

tində də hüququn monist sisteminin (monizmin) yaranmasından söhbət etmək olar. Belə hal mümkündür. Məsə-

lən,  1838-ci  ildə  Hollandiyada  həm  Mülki  Məcəllə,  həm  də  Ticarət  Məcəlləsi  qüvvədə  olmuşdur.  Ticarət 

Məcəlləsinin birinci maddəsində güstərilirdi ki, Ticarət Məcəlləsinin müvafiq normasında birbaşa nəzərdə tutul-

duüu hal istisna olmaqla, Mülki Məcəllə, Ticarət Məcəlləsi ilə tənzimlənən bütün münasibətlərə tətbiq edilə bi-

lər. Bu göstərişin Hollandiya xüsusi hüququnun mülki və ticarət hüququnun birləşdirilməsi istiqamətində inki-

ş

afı  üçün  mühüm  əhəmiyyəti  oldu.  Bunun  nəticəsində  faktiki  olaraq  dualizmdən  hüququn  monist  sisteminə 

(monizmə) kezilməsinin başlanüıcı qoyuldu. 

Beləliklə, dualizmin müəyyən edilməsində təkcə Mülki Məcəllənin və Ticarət Məcəlləsinin müvcudluüu ki-

fayət etmir. Mülki hüquq xüsusi xarakterli münasibətləri tənzimləyir. Bu münasibətlərdə iştirak edən subyektlər 

---