Microsoft Word mulki huquq doc

 

10 

Odur ki, o, mülki hüququn tərkib hissəsi kimi xüsusi hüquqa aiddir.  

Ailə hüququnun xüsusi hüquqa daxil olmasına gəldikdə isə göstərmək istəyirik ki, bir çox müəlliflər hüqu-

qun müstəqil bir sahəsi kimi ailə hüququnu xüsusi hüquq sferasına daxil edirlər. Qabaqcıl, sivil və inkişaf etmiş 

hüquq sistemlərində ailə hüququ xüsusi-hüquqi xarakterə malikdir. Amma biz, ailə hüququnu müstəqil hüquq 

sahəsi  yox,  mülki  hüququn  yarımsahələrindən  biri  hesab  edirik.  Bu,  kontinental  Avropa  hüququ  ənənələrinə 

uyğun gəlir. Belə ki, bir çox Avropa ölkələrində ailə hüququ mülki hüququn tərkib hissələrindən (yarımsahələ-

rindən) biri kimi tanınır. Ona görə də ailə hüququ hüququn müstəqil sahəsi kimi yox, mülki hüququn vasitəsilə 

onun  tərkib  hissəsi  (yarımsahəsi)  kimi  xüsusi  hüquq  sferasına  şamil  olunur.  Müstəqil  olmayan  ailə  hüququ 

Azərbaycan  Respublikasının  xüsusi  hüquq  sistemində  mülki  hüququn  vasitəsilə  təmsil  olunur.  Bununla  belə, 

mülki hüququn ailə hüququ adlı yarımsahəsində dövlətin bəzi ailə hüquq münasibətlərinə qarışmasının şahidi 

oluruq. Dövlətin həmin müdaxiləsi əsasən yetkinlik yaşına zatmayan uşaqların, əmək qabiliyyəti olmayan ərin 

(arvadın) mənafeyini müdafiə etmək məqsədini güdür. Məsələn, himayələrində azyaşlı uşaq olan ərlə arvad ara-

sında nikaha məhkəmə qaydasında xitam verilir. Bu, onu göstərir ki, mülki hüququn ailə hüququ yarımsahəsin-

də ümumi-hüquqi xarakterli elementlər və münasibətlər var. 

Ticarət (kommersiya) hüququna gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının daxili mil-

li hüquq sistemində müstəqil hüquq sahəsi kimi bu cür hüquq ayrılmadıüına və fərqlənmədiyinə görə onun xü-

susi hüquqa aid edilməsi barədə söhbət gedə bilməz. Azərbaycan Respublikasında xüsusi olaraq ticarət (kom-

mersiya) hüququnun ayrılması üçün hər hansı bir amil, sosial-siyasi, ictimai-iqtisadi, milli-tarixi və digər əsas-

lar  yoxdur.  Ölkəmizdə  xüsusi  olaraq  ayrıca  ticarət  (kommersiya)  hüququnun  yaranması  və  inkişafı  üçün  hər 

hansı bir tarixi genezis (kök, mənbə) müvcud deyil. 

Bəzi  müəlliflər  korporativ  hüququnu,  habelə  müqavilə  hüququnu  müasir  xüsusi  hüququn  növləri  hesab 

edirlər. Inkişaf etmiş xarici hüquq sistemlərində hüquqi şəxslər haqqında mülki hüquq normalarının bazası əsa-

sında,  bir  qayda  olaraq,  adətən,  kommersiya  təşkilatlarının  (hüquqi  şəxslərin  bir  növünün)  statusu  haqqında 

qayda müəyyən edirlər. Bu qaydaların məcmusu və birliyi «kompaniya hüququ» («şirkət hüququ») anlayışı 

ilə əhatə olunur. Kompaniya hüququna korporativ hüququ da deyilir. Korporativ hüququ hüququn müstəqil sa-

həsi hesab edilmir. O, qeyri-müstəqil hüquqi qurumdur. Bu hüquqi qurum ya mülki hüququn hissəsi kimi, ya da 

ticarət hüququnun hissəsi kimi xüsusi hüquqa daxil edilir. 

Müqavilə hüququ da müstəqil hüquqi qurum sayılmır. O, mülki hüququn, daha doürusu, onun ən böyük və 

iri  yarımsahəsi olan öhdəlik hüququnun əsas institutudur. Müqavilə hüququ öhdəlik hüququnda üstün mövqe 

tutur.  Bu  institut  normal  iqtisadi  dövriyyəni  və  mübadilə  münasibətlərini  tənzimləyir.  O,  öhdəlik  hüququnun 

aparıcı hissəsidir. Müasir müqavilə hüququ kommersiyalaşdırılır (kommersiyalaşdırma). Belə ki, müqavilə hü-

ququnda sahibkarlıq (kommersiya) fəaliyyətini tənzimləyən normalar nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, sahibkar-

lıq sferasında tətbiq edilən franzayzinq, faktorinq, lizinq və digər müqavilələr barədə normalar bütövlükdə mülki 

(əmlak) dövriyyəyə güclü təsir göstərir. Söylədiklərimizdən belə təsəvvür yaranır ki, müqavilə hüququnun norma-

ları xüsusi-hüquqi təbiətə malikdir. Lakin o, müstəqil hüquqi qurum kimi yox, mülki hüququn tərkib hissəsi (insti-

tutu) kimi xüsusi hüquq sisteminə daxildir.  

Torpaq  hüququ  xüsusi  hüququn  sisteminə  daxil  olan  sahələrdən  biridir.  Torpaq  üzərində  şəxslərin  xüsusi 

mülkiyyət hüququnun qanunvericilik qaydasında rəsmən tanınması torpaq hüququnun xüsusi hüququn bir hissəsi 

kimi çıxış etməsini şərtləndirir. Bu, təbiidir. Belə ki, xüsusi hüquq, hər şeydən əvvəl, xüsusi mülkiyyət institutu-

nun yaranması və inkişafı ilə bağlıdır. Bununla belə, torpaq hüququnda ümumi-hüquqi xarakterli münasibətlər və 

elementlər vardır. Amma bunlar torpaq hüququnun xüsusi-hüquqi təbiətini və xarakterini dəyişdirmir.  

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının xüsusi hüquq sisteminə daxil olan hüquq sahələrini müəyyənləşdir-

mək olar. Özü də ümumi hüquqa aid edilən hüquq sahələrinə nisbətən həmin sahələrin dairəsi məhduddur: 

mülki hüquq;  

ə

mək hüququ; 

torpaq hüququ. 

Müasir dövrdə hüququn aqrar hüquq adlı müstəqil sahəsi ayrılmışdır. Müəlliflərin fikrincə, aqrar hüququ xü-

susi, kompleks xarakterli hüquq sahəsidir. Hüquq ədəbiyyatında «aqrar hüququ» termini əvəzinə, «kənd təsər-

rüfatı hüququ» terminindən də istifadə olunur.  

Müstəqil aqrar hüququ konsepsiyasının tərəfdarları belə hesab edirlər ki, kənd təsərrüfatında müxtəlif ictimai 

münasibətlər  yaranır və bu münasibətlərin hamısını məcmu halında götürəndə o, ənənəvi hüquq sahələrindən 

hər hansı birinin nizamasalma predmetinə daxil olmur. Bu münasibətlər aqrar münasibətləri adlanır ki, o, müx-

təlif növ ictimai əlaqələrin mürəkkəb kompleksindən ibarətdir. Göstərilən konsepsiya tərəfdarlarının fikrincə, 

bax, həmin münasibətlər aqrar hüququnu müstəqil hüquq sahəsi kimi ayırmaüa və fərqləndirməyə imkan verən 

meyar rolunu oynayır. 

---

 

11 

Düzdür, bir çox qabaqcıl və inkişaf etmiş xarici dövlətlərdə (məsələn, Almaniyada, ABŞ-da, Ingiltərədə, Ita-

liyada, Yaponiyada, Fransada və s.) artıq altmış ilə yaxındır ki, kənd təsərrüfatının hüquqi problemləri üzrə in-

tensiv tədqiqatlar aparılır və «Aqrar hüquq» adlı kurs tədris olunur. Kənd təsərrüfatı sahəsində sahibkarlıq fəa-

liyyətinin  hüquqi  tənzimlənməsini  öyrənmək  üçün  tədris  fənni  kimi  aqrar  hüququnun  ayrılması  mümkündür. 

Amma hüququn müstəqil sahəsi kimi aqrar hüququn ayrılmasının və fərqləndirilməsinin hez bir əsası yoxdur. 

Bu cür «qondarma» müstəqil hüquq sahəsinin yaranması üçün əsas meyarlar — hüquqi tənzimetmə predmeti və 

metodu müvcud deyildir.  

6. Xüsusi hüquq və təsərrüfat (sahibkarlıq) hüququ  

Xüsusi hüquq və təsərrüfat hüququ, habelə xüsusi hüquqla sahibkarlıq hüququ arasında münasibət məsələsi 

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təsərrüfat hüququ ilə və ya sahibkarlıq hüququ ilə xüsusi hüquq arasında əlaqənin 

xarakteri və təbiəti necədir? Bu iki anlayışı xüsusi hüquq sahəsinə aid etmək olarmı? Nəzəri ədəbiyyatda sahib-

karlıq hüququnun xüsusi hüquqa aid edilməsi barədə fikirlər səslənir. 

Təsərrüfat hüququ konsepsiyası XX əsrin əvvəllərində Qərb hüquq elmində əmələ gəlmişdir. Həmin dövrdə 

fransız hüquqşünası Dyuqinin adı ilə baülı olan sosial funksiya nəzəriyyəsi yaranmışdı. Bu nəzəriyyə ilə baülı 

olaraq Qərb hüquq elmində ilk dəfə olaraq kapitalist dövlətinin hüquq sistemi daxilində və zərzivəsində hüqu-

qun ümumi və xüsusi hüquqa bölünməsinə mənfi münasibət ifadə olundu və bu cür bölgü ideyası tənqid edildi. 

Dyuqinin sosial funksiya nəzəriyyəsinə görə hüquq yox, yalnız sosial funksiya tanıyan müasir cəmiyyətə sub-

yektiv hüquq yaddır və bu subyektiv hüquq öz yerini sosial funksiyaya verməlidir. Madam ki, subyektiv hüquq 

üz yerini sosial funksiyaya verir, onda hüququn ümumi və xüsusi hüquq adlı iki yerə bölünməsinin yerini vahid 

«sosial hüquq» tutmalı və əvəz etməlidir. 

Vahid  «sosial  hüquq»  yaradılması  ideyası  kapitalist  təsərrüfatının  hüquqi  tənzimlənməsi  sahəsində  ifadə 

olunmaüa  başladı.  Birinci  dünya  müharibəsi  azad  sahibkarlıq  fəaliyyətini  —  xüsusi  hüquq  münasibətlərinin 

ə

hatə dairəsini məhdudlaşdırdı. Təsərrüfat işlərinə birbaşa dövlət müdaxiləsi qaydası müəyyənləşdirildi. Bu hal 

isə  kapitalist  müəssisələrinin  təsərrüfat  fəaliyyətinin  hüquqi  tənzimlənməsinin  imperativliyini  (məcburiliyini) 

xeyli  genişləndirdi.  Bunun  nəticəsində  müəssisələrin  xüsusi  mülkiyyət  hüququ  və  müqavilə  azadlıüı  prinsipi 

mühüm dərəcədə məhdudlaşdırıldı. Belə bir şəraitdə Almaniyada müharibə və müharibədən sonrakı dövrdə tə-

sərrüfat hüququ nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu nəzəriyyə ənənəvi olaraq xüsusi hüququ ümumi hüquqa qarşı qoy-

maüın ziddinə olaraq yaranmışdı. Təsərrüfat hüququ nəzəriyyəsinin yaradıcıları XX əsrin 20-ci illərinin alman 

sivilistikasının  tanınmış  nümayəndələri  (Gedeman,  Rumpf,  Nussbaum,  Holdşmitd  və  s.)  idilər.  Bu  nəzəriyyə 

Qərb hüquq ədəbiyyatının səhifələrində çox geniş surətdə işıqlandırılmışdı. 

Təsərrüfat hüququ nəzəriyyəsi dövlətin xüsusi hüquq münasibətlərinə qarışmasının və müdaxiləsinin güclən-

məsini ifadə edirdi. Həmin nəzəriyyənin müəllifləri təsdiq edirdilər ki, bu cür müdaxilə nəticəsində guya ümu-

mi hüquq ilə xüsusi hüquq arasında sərhədlərin silinməsi prosesi, habelə yeni hüququn yaranması prosesi gedir. 

Yaranan bu yeni hüquq sahəsi nə xüsusi hüquq, nə də ki ümumi hüquq sferasına şamil edilir. Həmin hüquq tə-

sərrüfat hüququ adlandırıldı. Təsərrüfat hüququ qanunvericiliyin spesifik qanadı, hüquq sisteminin xüsusi sahə-

si hesab edildi. Bu nəzəriyyə alman sivilisti Gedemanın 1910-cu ildə zapdan zıxmış kitabzasında əsaslandırıl-

mışdı. Onun Almaniyada yaratdıüı təsərrüfat hüququ nəzəriyyəsi bəzi kontinental Avropa ölkələrində, o cümlə-

dən SSRI-də, hər şeydən əvvəl, sovet Rusiyasında özünə dəstək tapdı. 1924-cü ildə Gedemanın bir sıra məqalə-

ləri rus dilinə tərcümə olunaraq Xarkovda nəşr edildi. Xüsusilə onun rus dilinə tərcümə olunmuş və zap edilmiş 

«Təsərrüfat hüququnun əsas cəhətləri» adlı məqaləsi daha geniş maraq doüurdu.  

XX əsrin 20-ci illərində təsərrüfat hüququ nəzəriyyəsi bir sıra sovet alimləri tərəfindən qəbul edildi. Sovet 

müəllifi A.Q.Hoyxbarq həmin dövrdə nəşr etdirdiyi əsərində təsərrüfat hüququ ideyasını və konsepsiyasını ifa-

də edirdi. O, fransız hüquqşünası Dyuqinin ardınúa subyektiv hüquqla sosial funksiyanı eyniləşdirirdi. Müəllif 

yazırdı  ki,  buræua  hüququnda  olduüu  kimi,  sosialist  hüququnda  da  ümumi  hüquqla  xüsusi  hüquq  arasındakı 

fərqlər itir. A.Hoyxbarq burdan belə bir nəticə zıxarırdı ki, bundan sonra mülki hüquq sahəsini saxlamaüın hez 

bir əsası və mənası yoxdur. Onun fikrincə, mülki hüquq həmişə və hər yerdə xüsusi hüquq kimi çıxış etmişdir 

və o, yalnız ümumi hüquqa qarşı qoyulmaq üçün müvcud olmuşdur. Müəllif belə hesab edirdi ki, əgər ümumi 

hüquqla xüsusi hüquq arasında sərhədlər itirsə, onda mütləq və hökmən mülki hüququn müvcudluüuna da son 

qoyulmalı, onun yerini təsərrüfat hüququ tutmalıdır. Təsərrüfat hüququnun işıqlandırılmasına kifayət qədər ge-

niş hüquq ədəbiyyatı həsr edildi. Müasir dövrdə də bu iş davam edir. 

Beləliklə, sovet dövründə təsərrüfat hüququ adlı yeni hüquq sahəsi əmələ gəldi. Sovet təsərrüfat hüququ tə-

sərrüfat qanunvericilik normalarından ibarət idi. Bu normalar sovet hüququnun əsasən iki sahəsi — inzibati hü-

quq və mülki hüquq adlı sahələri arasında bölüşdürülmüşdü. Belə ki, sovet inzibati hüququ sosialist təsərrüfatı-

nı idarə edən orqanların fəaliyyət qaydasını, quruluşunu və səlahiyyətlərini müəyyən edirdi. Sovet mülki hüqu-

qu isə sosialist təsərrüfat təşkilatları arasında müqavilə və digər əmlak münasibətlərini tənzimləyirdi. Şübhəsiz 

---