Microsoft Word mulki huquq doc

 

62 

§ 2. Mülki hüquq münasibətlərinin subyekt və obyektləri  

1. Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri  

Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri (latınca — sybjectum) bu münasibətlərdə çıxış edən iştirakçı-

lardır. Həmin münasibətlər ən azı iki subyekt arasında yaranır. Bu subyektlər mülki hüquq normalarına müvafiq 

olaraq subyektiv hüquq və vəzifələrin daşıyıcısıdırlar. Onlar qarşılıqlı hüquq və vəzifələrə malikdirlər.  

Mülki hüquq münasibətlərində çıxış edən subyektlərdən birinin hüquqları vardır. Bu subyektə səlahiy-

yətli şəxs deyilir. Məsələn, bank əmanəti hüquq münasibətində öz sərbəst pul vəsaitini banka əmanətə qoyan 

vətəndaş (əmanətçi) səlahiyyətli şəxs hesab olunur. Ona görə ki, onun əmanətin verilməsini bankdan tələb et-

mək hüququ vardır. Başqa bir misalda delikt hüquq münasibətində (ziyan vurmaq nəticəsində əmələ gələn mü-

nasibətdə) zərərçəkən vətəndaş səlahiyyətli şəxs sayılır. Ona görə ki, o, zərərin əvəzinin ödənilməsini zərərvu-

ran vətəndaşdan tələb etmək hüququna malikdir.  

Mülki hüquq münasibətlərində çıxış edən subyektlərdən digəri vəzifə daşıyır. Bu subyektin özərinə müəy-

yən hüquqi vəzifə düşür. O, həmin vəzifəni icra etməyə borcludur. Buna görə də həmin subyekt borclu şəxs ad-

lanır. Məsələn, yuxarıda misal çəkdiyimiz bank əmanəti hüquq münasibətində bank, delikt hüquq münasibətin-

də isə zərərvuran vətəndaş borclu şəxs hesab edilir. Ona görə ki, bank müəssisəsi əmanəti qaytarmaq kimi, zə-

rərvuran vətəndaş isə vurulan zərərin əvəzini ödəmək kimi vəzifə daşıyır.  

Elə  mülki  hüquq  münasibətləri  də  vardır  ki,  bu  münasibətlərdə  iştirak  edən  subyektlərdən  hər  biri  eyni 

vaxtda və zamanda həm səlahiyyətli şəxs, həm də borclu şəxs sayılır. Məsələn, alqı-satqı hüquq münasibə-

tində satıcı səlahiyyətli şəxs hesab edilir. Ona görə ki, o, satdığı əşyanın pulunun ödəniləsini tələb etmək hüqu-

quna malikdir. Bununla bərabər, satıcı həm də borclu şəxs sayılır. ×ünki onun özərinə alqı-satqı müqaviləsində 

nəzərdə tutulan əşyanı alıcıya vermək vəzifəsi düşür. Alıcı borclu şəxsdir. Ona görə ki, o, satın aldığı əşyanın 

pulunu ödəmək vəzifəsini daşıyır. Alıcı həm də səlahiyyətli şəxsdir. ×ünki o, alqı-satqı müqaviləsində nəzərdə 

tutulan əşyanın verilməsini satıcıdan tələb etmək hüququna malikdir. Deməli, satıcı eyni zamanda həm səlahiy-

yətli şəxs, həm də borclu şəxsdir. Alıcı da eyni vaxtda həm borclu, həm də səlahiyyətli şəxs hesab edilir. Bu 

sözləri icarə, kirayə, daşıma, podrat, kredit, borc və digər hüquq münasibətlərində iştirak edən subyektlər barə-

də də demək olar. Əksər mülki hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxs eyni zamanda borclu şəxsdir, borclu 

şə

xs isə eyni vaxtda səlahiyyətli şəxsdir. 

Mülki hüquq münasibətlərinin bəzi növlərində səlahiyyətli şəxs və borclu şəxs başqa adla əvəz oluna bilər. 

Söhbət öhdəlik hüquq münasibətlərindən (məsələn, alqı-satqı, icarə, kirayə, daşıma, kredit, delikt və s. hüquq 

münasibətlərindən) gedir. Bu münasibətlərdə səlahiyyətli şəxs kreditor (latınja creditor — borj verən), borclu 

şə

xs isə debitor (latınja debitor — borcu olan) adlanır.  

Mülki hüquq münasibətlərində çıxış edən səlahiyyətli şəxs borclu şəxsə qarşı durur. Onların biri olmadan di-

gəri bu münasibətlərdə subyekt kimi iştirak edə bilməz. Bir qayda olaraq, adətən, həm səlahiyyətli şəxs, həm də 

borclu  şəxs  tərəfində  bir  subyekt  çıxış  edir,  yəni  hüquq  münasibətində  bir  səlahiyyətli  şəxsə  qarşı  bir  borclu 

şə

xs durur. Məsələn, bank müəssisəyə kredit verirsə, onda burada bir səlahiyyətli və bir borclu şəxs iştirak edir.  

Elə mülki hüquq münasibətləri də vardır ki, bu münasibətlərdə həm səlahiyyətli şəxs tərəfində, həm də 

borclu şəxs tərəfində bir yox, bir neçə subyekt iştirak edir. Belə halda münasibətlər mürəkkəb xarakter alır. 

Məsələn,  yaşayış  evi  vərəsəlik  yolu  ilə  atadan  dörd  qardaşa  keçir.  Bu  qardaşlar  həmin  evi  ər-arvada  satırlar. 

Başqa bir misalda üç nəfər vətəndaş ümumi mülkiyyət hüququ əsasında beş nəfər vətəndaşa məxsus olan əmla-

kı yandırır və bununla onlar arasında delikt hüquq münasibəti əmələ gəlir.  

Bəzi hüquq münasibətlərində borclu şəxs tərəfində əhatə dairəsi müəyyən edilməyən, yəni qeyri-müəyyən saylı 

borclu şəxslər çıxış edə bilərlər. Məsələn, mülkiyyət hüquq münasibətlərində belədir. Elə götürək müəlliflik hü-

quq münasibətlərini. Burada əsərin müəllifi (əsərə müəlliflik hüququnun subyekti) səlahiyyətli şəxsdir. Ona qarşı 

qeyri-müəyyən saylı, əhatə dairəsi bilinməyən borclu şəxslər dururlar: onlar müəllifin hüquqlarını pozmamaq ki-

mi vəzifə daşıyırlar.  

Səlahiyyətli şəxs və borclu şəxs mülki hüquq münasibətinin tərəfləri adlanır. Hər bir tərəfi, bir az əvvəldə 

qeyd etdiyimiz kimi, bir və ya bir neçə subyekt təmsil edə bilər. Müqavilə hüquq münasibətlərində tərəflərdən 

biri (qarşı tərəf) kontragent (lat. contrakens — razılıüa gələn, müqavilə bağlayan) adlanır. Məsələn, alqı-satqı 

hüquq münasibətində alıcı kontragent hesab edilir və ya alıcıya qarşı duran satıcı kontragent sayılır və s. 

Belə bir fikri söyləmək yersiz və artıqdır ki, mülki hüquq münasibətlərinin subyekti yalnız insanlar və ya in-

sanların birliyinə əsaslanan qrupu (qurumu) ola bilər. Heyvanların bu münasibətlərdə subyekt qismində iştirak 

etməsi, istisnasız olaraq, mümkün deyil. Onlar mülki hüquq münasibətlərinin obyekti ola bilər. Məsələn, hey-

vanların alqı-satqı müqaviləsinin obyekti (predmeti) olmasını mülki qanunvericilik ayrıca olaraq nəzərdə tutur 

(MM-in 608-613-cü maddələri). Bundan əlavə, mülki qanunvericilikdə heyvanlarla bağlı münasibətləri təznim-

ləyən bir sıra normalar ifadə olunmuşdur. Məsələn, MM-in 192-ci maddəsi nəzarətsiz heyvanlarla əlaqədar mə-

---