Microsoft Word mulki huquq doc

 

73 

bətlərin konkret növünə dözgün tətbiq edilsin, istifadə olunacaq mülki hüquq norması səhv seçilməsin. Onun 

güddüyü praktiki məqsəd də məhz bundan ibarətdir.  

Mülki  hüquq  münasibətləri  müxtəlif  əsas  və  meyarlara  görə  təsnif  edilir.  Mülki  hüquq  elmi  və  sivilistika 

doktrinası bu əsas və meyarlara görə onların bir sıra növlərini ayırır və fərqləndirir: 

●

 əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri; 

●

 mütləq və nisbi hüquq münasibətləri; 

●

 əşya və öhdəlik hüquq münasibətləri; 

●

 müddətli və müddətsiz hüquq münasibətləri; 

●

 sadə və mürəkkəb hüquq münasibətləri. 

2. Əmlak və qeyri-əmlak mülki hüquq münasibətləri 

Obyekt kimi meyara və əlamətə görə bütün mülki hüquq münasibətləri iki yerə ayrılır:  

●

 əmlak hüquq münasibətləri; 

●

 qeyri-əmlak hüquq münasibətləri. 

Ə

mlak hüquq münasibətləri odur ki, bu münasibətlərin obyekti maddi nemətlərdən (əmlakdan) ibarətdir. 

Onlar iqtisadi mə

zmuna malikdir. 

Ə

gər mülki hüquq normaları ilə əmlak münasibətləri tənzimlənərsə, onda bunlara əmlak hüquq münasibətlə-

ri  deyilir.  Deməli,  əmlak  hüquq  münasibətləri  əmlak  münasibətlərinin  hüquqi  formasıdır.  Onlar  əmlak 

münasibətlərinin hüquqi rəsmiləşdirmə forması və vasitəsidir. 

Ə

mlak hüquq münasibətləri mülki hüquq münasibətlərinin əsas hissəsini təşkil edir. Onlar digər hüquq mü-

nasibətlərinə nisbətən üstünlüyə malikdir. Bu hüquq münasibətlərinin əhatə dairəsi kifayət qədər genişdir.  

Ə

mlak hüquq münasibətlərinin iki əsas və başlıca qrupu fərqləndirilir:  

●

 əşya hüquq münasibətləri; 

●

 öhdəlik hüquq münasibətləri. 

Əş

ya hüquq münasibətləri o münasibətlərdir ki, onlar əşyanın bu və ya digər şəxsə məxsus olmasını hüqu-

qi cəhətdən rəsmiləşdirmə formasıdır. Məsələn, mülkiyyət hüquq münasibətləri əşya hüquq münasibətinə aid-

dir. Bundan əlavə, məhdud əşya hüquq münasibətləri (girov, servitut və digər hüquq münasibətləri) də bu növ 

hüquq münasibətinə daxildir.  

Öhdəlik hüquq münasibətləri dedikdə isə əmlakın bir şəxsdən digərinə keçməsinin, yəni əmtəə-pul müba-

diləsi prosesinin hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirmə forması başa düşülür. Bu cür hüquq münasibətləri, bir qayda 

olaraq, mülki-hüquqi müqavilələrdən əmələ gəlir. Məsələn, alqı-satqı, icarə, kirayə, dəyişmə, daşıma, sığorta, 

bank əmanəti, podrat, borc, kredit və digər hüquq münasibətləri bunlara misaldır. Öhdəlik hüquq münasibətləri 

müqavilədənkənar (qeyri-müqavilə) yolla da yarana bilər. Məsələn, ziyan vurmaq nəticəsində əmələ gələn hü-

quq münasibətlərini (delikt hüquq münasibətlərini), əsassız varlanmadan yaranan hüquq münasibətlərini (kon-

dikasiya hüquq münasibətlərini), müsabiqə hüquq münasibətlərini və s. bu cür öhdəlik hüquq münasibətinə mi-

sal kimi göstərə bilərik.  

Qeyri-əmlak  hüquq  münasibətləri  o  hüquq  münasibətləridir  ki,  qeyri-maddi  nemətlər  bu  münasibətlərin 

obyekti qismində çıxış edir. Əgər mülki hüquq normaları ilə qeyri-əmlak münasibətləri tənzimlənərsə, belə hal-

da qeyri-əmlak hüquq münasibətləri əmələ gəlir. Qeyri-əmlak hüquq münasibətləri qeyri-əmlak münasibətləri-

nin hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirmə formasıdır. Özü də onlar əmlak hüquq münasibətlərindən fərqli olaraq, iqti-

sadi məzmundan məhrumdur. Qeyri-əmlak hüquq münasibətləri özləri iki cür olur: 

●

 əmlak hüquq münasibətləri ilə bağlı olan qeyri-əmlak hüquq münasibətləri; 

●

 əmlak hüquq münasibətləri ilə bağlı olmayan qeyri-əmlak hüquq münasibətləri.  

Ə

mlak hüquq münasibətləri ilə bağlı olan qeyri-əmlak hüquq münasibətləri o hüquq münasibətləridir 

ki, onların obyektini əqli mülkiyyət obyektləri, yəni yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri (elm, ədəbiyyat və incə-

sənət əsərləri, ixtiralar, faydalı modellər, sənaye nümunələri, əmtəə nişanları, firma adları, seleksiya nailiyyətlə-

ri, kəşflər və s.) təşkil edir. Məsələn, yazıçının əsər (şer, dram, faciə, komediya, hekayə və s.) yazması ilə müəl-

liflik hüquq münasibəti, mühəndisin ixtira (yeni təyinatlı saat, paltaryuyan maşın, tozsoran, soyuducu, kondisio-

ner və s.) etməsi ilə patent (ixtira) hüquq münasibəti əmələ gəlir. Bunların iqtisadi məzmunu yoxdur. Ona görə 

ki, həmin hüquq münasibətləri pulla qiymətləndirilmir. Lakin iqtisadi məzmuna malik olmamalarına baxmaya-

raq, həmin hüquq münasibətləri əmlak hüquq münasibətləri ilə bağlıdır. Belə ki, əqli mülkiyyət obyektləri olan 

ə

sərlərdən, ixtiralardan və s. istifadə ilə əlaqədar yaranan münasibətlər əvəzli olub, əmlak xarakterlidir. Məsə-

lən, əsərin maddi daşıyıcısı (maddi obyekti) olan kitablar oxuculara satılır və bununla alqı-satqı hüquq münasi-

bəti əmələ gəlir. Bu isə əmlak hüquq münasibətidir. Başqa bir misalda mühəndis ixtiradan (məsələn, yeni təyi-

natlı soyuducudan) istifadə hüququnu sənaye müəssisəsinə satır. Belə halda onlar arasında alqı-satqı hüquq mü-

nasibəti yaranır. Bu isə əmlak hüquq münasibətidir. Deməli, əqli mülkiyyət obyektlərinin (əsərlərin, ixtiraların 

---

 

74 

və s.) yaranması ilə bağlı olaraq yaranan qeyri-əmlak hüquq münasibətləri (müəlliflik, patent hüquq münasibət-

ləri və s.) bu obyektlərdən istifadə olunması ilə əlaqədar yaranan əmlak münasibətləri ilə bağlıdır. Amma buna 

baxmayaraq,  obyekti  yaradıcılıq  fəaliyyətinin  nəticələri  (əqli  mülkiyyət  obyektləri)  olan  hüquq  münasibətləri 

qeyri-əmlak hüquq münasibətləri hesab edilir.  

Ə

mlak hüquq münasibətləri ilə bağlı olmayan qeyri-əmlak hüquq münasibətləri odur ki, onların obyekti 

şə

xsi qeyri-maddi nemətlərdən ibarətdir. Şəxsi qeyri-maddi nemətlər insanın özündən ayrılmaz olub, özgəninkiləş-

dirilmir, digər şəxslərə verilmir. Bu cür nemətlərə, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, insanın şərəf və ləyaqətini, iş-

gözar nüfuzunu həyatını, sağlamlığını və s. misal göstərə bilərik. Həmin nemətlər insana anadangəlmə və ya qanun 

ə

sasında məxsus olur. Göstərilən nemətlər qeyri-maddi, qeyri-əmlak təbiətinə malik olduqları üçün onlar barəsində 

ə

mələ gələn hüquq münasibətləri də qeyri-əmlak xarakterli olub, iqtisadi məzmundan məhrumdur, pulla ifadə edil-

mir və qiymətləndirilmir. 

Bəs, mülki hüquq münasibətlərinin əmlak və qeyri-əmlak hüquq münasibətləri adlı iki növə bölünməsinin nə 

kimi praktiki əhəmiyyəti vardır? Bu cür bölgünün birinci praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak hü-

quq münasibətlərindən yaranan hüquq və vəzifələr pozulduüu hallarda hüquq pozuntusu törədənə yal-

nız əmlak xarakterli sanksiyalar (məsuliyyət tədbirləri) tətbiq edilə bilər. Bu cür pozuntu hallarında zərərin 

ə

vəzinin ödənilməsi formasında məsuliyyət tədbirindən (sanksiyadan) istifadə edilir və mülki-hüquqi məsuliy-

yət əmlak xarakterinə malik olur. Qeyri-əmlak hüquq münasibətlərindən irəli gələn hüquq və vəzifələr pozuldu-

üu hallarda isə həm mənəvi ziyanın ödənilməsi formasında əmlak sanksiyası, həm də digər spesifik tədbir-

lər  tətbiq  edilir.  Lakin  mənəvi  ziyanın  ödənilməsi  formasında  əmlak  sanksiyası  pozulmuş  hüquqların  bərpa 

edilməsi üçün kifayət etmir. Belə halda spesifik tədbirlər həlledici və mühüm rol oynayır. Məsələn, kütləvi in-

formasiya vasitəsində fiziki şəxsin şərəf və ləyaqətini ləkələyən, həqiqətə uyüun olmayan məlumat (məsələn, 

şə

xsin guya tənbəl, müftəxor, əyyaş və dələduz olması barədə məlumat) dərj edilir. Vətəndaş bu məlumatların 

təkzib olunmasını məhkəmə qaydasında tələb edir. Məhkəmə qərarına əsasən, həqiqətə uyüun olmayan məlu-

mat həmin kütləvi informasiya vasitəsində təkzib edilir. Təkzibetmə kimi spesifik müdafiə tədbirindən istifadə 

olunmaqla vətəndaşın qeyri-əmlak hüquq münasibətindən irəli gələn hüquqları müdafiə olunur və bərpa edilir. 

Ə

mlak hüquq münasibətlərindən irəli gələn hüquqların bu cür spesifik tədbir vasitəsilə müdafiə olunması qeyri-

mümkündür. Başqa bir misalda nəşriyyat müəllifin (yazıçının) əsərini müəllifin icazəsi olmadan nəşr edərək ya-

yır. Bununla o, yazıçının müəlliflik hüquq münasibətindən irəli gələn hüququnu pozur. Həmin əsərin nüsxələri 

kontrafakt nüsxələr hesab edilir. Kontrafakt (fransızja contrefaction — saxta; latınja contra əks, facare etmək) 

nüsxələr hesab etmək spesifik müdafiə tədbiridir. 

Bu bölgünün ikinci praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak hüquq münasibətlərindən irəli gələn tə-

ləblərə, bəzi tələblər istisna olmaqla (məsələn, əmanətlərin verilməsi haqqında əmanətçilərin banka tələbləri və 

s.) iddia müddəti aid edilir. Qeyri-əmlak hüquq münasibətlərindən irəli gələn qeyri-maddi nemətlərin müdafi-

ə

si (məsələn, yazıçının yaratdığı əsərinin müəllifi kimi tanınması hüququnun müdafiəsi və s.) haqqında tələblə-

rə iddia müddəti şamil edilmir (MM-in 384-cü maddəsi). 

3. Mütləq və nisbi hüquq münasibətləri  

Subyektlərin dəqiq olaraq müəyyən edilməsi və onlar arasında qarşılıqlı əlaqənin xarakteri kimi me-

yara görə mülki hüquq münasibətlərinin iki növü fərqləndirilir:  

●

 mütləq hüquq münasibətləri;  

●

 nisbi hüquq münasibətləri. 

Mütləq  hüquq  münasibətləri  odur  ki,  bu  münasibətlərdə  subyekt  (tərəf)  rolunda  çıxış  edən  səlahiyyətli 

şə

xsə qarşı əhatə dairəsi qeyri-müəyyən olan, qeyri-məhdud saylı borclu şəxslər («hamı və hər kəs») durur. Hə-

min münasibətlərin yalnız bir subyekti — səlahiyyətli şəxs (subyektiv mülki hüququn daşıyıcısı) konkret və də-

qiq olaraq məlum olur. Münasibətin ikinci subyekti olan borclu şəxsi (özərinə hüquqi vəzifə düşən şəxsi) isə 

konkret olaraq adbaad müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Ona görə ki, borclu şəxs rolunda əhatə dairəsi na-

məlum olan, qeyri-məhdud saylı şəxslər çıxış edir. Başqa sözlə desək, mütləq hüquq münasibətlərində borclu 

şə

xs qismində səlahiyyətli şəxsi əhatə edən bütün digər şəxslər — «hər kəs və hamı» iştirak edirlər. Əhatə edən 

bütün şəxslər («hər kəs və hamı») səlahiyyətli şəxsin hüquq və mənafeyini pozmamaq kimi vəzifə daşıyır-

lar. Bu cür vəzifəyə passiv tipli vəzifə deyilir. Səlahiyyətli şəxs isə özü subyektiv mülki hüquqları həyata keçi-

rir. 

Mütləq hüquq münasibətlərinin üç əsas növü fərqləndirilir. Birincisi, mülkiyyət hüquq münasibətləri onla-

rın əsas hissəsini təşkil edir. Burada səlahiyyətli şəxsə (mülkiyyətçiyə) qarşı onu əhatə edən bütün şəxslər («ha-

mı və hər kəs») durur. Bu şəxslərin əhatə dairəsi və sayı məlum deyil. Onların özərinə belə bir vəzifə düşür: 

mülkiyyətçiyə məxsus əmlaka sahiblik, əmlakdan istifadə və onun özərində sərəncam vermək hüququnun həya-

ta keçirilməsində ona mane olan hər hansı hərəkət etməmək (passiv tipli vəzifə). Mülkiyyətçi (səlahiyyətli şəxs) 

---