Microsoft Word qasimli kenale doc

 

42

ölkənin  beynəlxalq  maliyyə  bazarlarındakı  vəziyyətinin  dinamik  sıralarının 

tədqiqində 

və 

BKB-na 

inteqrasiyanın 

milli 

iqtisadi 

inkişafa 

təsirinin 

müəyyənləşdirilməsində; 

-        ölkənin      xarici    iqtisədi    əlaqələrinin  əsas  göstəricilərinin            ortamüddətli    

inkişaf  pespektivlərinin  müəyyənləşdirilməsində. 

     Yuxarıda  qeyd  olunan  istiqamətlər  üzrə  tədiyə  balansının  göstəricilərindən 

müvəffəqiyyətlə isrifadə olunması üçün onun  tərtibi məntiqi baxımdan əlaqədər struktur 

çərçivəsində yerinə yetirilməlidir.  Belə ki, balansın göstəricilərinin təsnifləşdirilməsi və 

standart komponentləri həm nəzəri  müddəaları, həm də  praktik  xarakterli  mülahizələri  

ə

ks    etdirməlidir.    Tədiyə    balansının  əsas  vəzifəsi  ölkənin  xariç  sektorunun  çari 

vəziyyətini  əks  etdirməklə  yanaşı  onun  göstəriciləri  makroiqtisadi  araşdırmalar  üçün, 

məsələn,  milli  iqtisadiyyatın  DTS-nə  inteqrasiyası  baxımından,  xüsusilə  BKB-na 

inteqrasiyanın  milli  iqtisadi  inkişafa  təsirini  qiymətləndirmək  baxımından  zəruri 

informasiya  bazası  roju  oynamalıdır.  Tədiyə  balansını  formalaşdıran  əsas  ğöstəricilər 

aşağıdakı əməliyyatlar üzrə iki istiqamətdə həyata keçirilir: 

a) DTS-nə inteqrasiya üzrə  cari  əməliyyatlar  -  buraya   aşağıdakılar   daxildir :             

 - xarici ticarət üzrə daxilolmalar (əmtəə ixracı); 

 - xarici ticarət üzrə ödənişlər (əmtəə idxalı); 

 - beynəlxalq xidmətlər üzrə daxilolmalar (xidmət ixracı); 

 - beynəlxalq xidmərlər üzrə ödənişlər (xidmət idxalı); 

 - investisiya gəlirləri üzrə xaricdən daxilolmalar; 

 - investisiya gəlirləri üzrə xaricə ödənişlər; 

 - digər cari əməliyyatlar üzrə daxilolmalar və ödənişlər. 

b) DTS-nə inteqrasiya üzrə  maliyyə əməliyyatlaraı ( BKB-na inteqrasiya) -  buraya  

aşağıdakılar  daxildir:       

 - xaricdən cəlb olunmuş birbaşa investisiyalar üzrə daxilolmalar; 

 - xaricə yönəldilmiş birbaşa investisiyalar üzrə ödənişlər; 

 -  birbaşa  investisiyaların  repatriasiyası  (qaytarılması)  üzrə  daxilolmalar  və 

ödənişlər; 

 - xaricdən cəlb olunmuş kreditlər üzrə daxilolmalar; 

---

 

43

 - xaricə yönəldilmiş kreditlər üzrə ödənişlər; 

 - kreditlərin repatriasiyası (qaytarılması) üzrə daxilolmalar və ödənişlər; 

 - digər maliyyə əməliyyatlaru üzrə daxilolmalar və ödənişlər. 

 Qeyd  olunan  istiqamətlər  üzrə  tədiyə  balansının  göstəricilərinin  təhlili  yalnız    o 

zaman daha səmərəli olar bilər ki, balansın   göstəriciləri DTS-nə inteqtasiya kontestində 

sistemli  şəkildə  təhlil  olunsun  və    konkret      məlumatlarla    tamamlansın.        DTS-nə 

inteqrasiya  üzrə  cari  əməliyyatlara  aid  olan  göstəricilərin  saldosu    həmişə    BKB-na 

inteqrasiya, yəni maliyyə ilə əməliyyatların  saldosunun və stratej valyuta ehtiyatları ilə  

ə

məliyyatların saldosunun məbləğinə bərabərdir.  Bu asılılıqdan görünür ki, resurslar cari 

ə

məliyyatların  saldosu  kimi  ölçülmüş,  həmin  ölkə  tərəfindən  verilmiş  (yaxud  onun 

tərəfindən  xaricdən  alınmış)  xalis  həcmi    bu  ölkənin  qalan  ölkələr  qarşısında  xalis 

tələblərinin  həcminin  eynilə  dəyişməsi  ilə  müşayiət  olunmalıdır.  Məsələn,  cari 

ə

məliyyatların    müsbət  saldosu  bir  tərəfdən  ölkənin  qeyri-rezidentlər  qarşısında  xalis 

tələblərinin  artmasında,  ya  da  ölkənin  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  çoxalmasında  öz 

ə

ksini  tapır.  Əksinə,  cari  əməliyyatların  mənfi  saldosu  xaricdən  xalis  resursların 

alınmasının  ölkənin  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  məsrəfi  hesabına,  ya  da  qeyri-

rezidentlər qarşısında öhdəliklərin artımı hesabına ödənilməsini nəzərdə tutur. 

 Yuxarıda  qeyd  olunanlarla  yanaşı  ölkənin  DTS-də  mövqeylnin  gücləndirilməsinə  

təsir  edən  əsas  amillərdən  birinə  nəzər  salaq.    Bu  xaricdən  xalis  maliyyə  resursları 

axınlarından  və  strateji  valyuta    ehtiyatlarından  istifadə  etmək  məsələsidir.  Burada  ilk 

olaraq  -  maliyyə  axınları  vasitəsilə  cari  əməliyyatlar  üzürə  göstəricilərin  kəsirinin 

maliyyələşdirilməsi  məsələsinin  öyrənilməsindən  başlamaq  məqsədəuyğundur.  Bu 

məsələ bir sıra mülahizələrlə bağlıdır. Birincisi, ölkəyə  maliyyə resursları axını birbaşa 

investisiyalar, xarici banklardan ssudalar alınması, yaxud beynəlxalq kapital bazarlarında 

dövr  edən  istiqraz  vərəqələri  buraxılması  formasında  kapital  qoyuluşları  üçün  daxili 

xərclərin bilavasitə artması ilə əlaqədar ola bilər. Bu yolla əldə edilmiş vəsait investisiya 

proqramlarının  həyata  keçirilməsi  üçün  lazım  olan  xarici  malların  və  xidmətlərin 

idxalına, habelə istehsalatda istifadə olunan ölkə resurslarının alınmasına sərf oluna bilər. 

Ə

lavə  kapital  qoyuluşlarının  maliyyələşdirilməsinin  digər  üsulu  bank  ssudaları,  yaxud 

ölkənin  daxilində  səhmlər  və  istiqraz  vərəqələri  buraxılması  hesabına  vəsaitin 

---

 

44

səfərbərliyə  alınmasıdır.  Belə  bir  vəziyyətdə  daxili  xərclərin  artması  ilə  xarici 

maliyyələşdirmə  arasında  birbaşa  bağlılıq  olmur.  Bununla  belə  investisiyaların  artması 

nəticəsində  daxili  faiz  dərəcələrinin  yüksəlməsi  (xaricdəki  faiz  dərəcələrinə  nisbətən) 

ölkəyə  pul  vəsaiti  axınını  stimullaşdıracaqdır.  Bu  vəsaitin  ölkəyə  gəlib-gəlməyəcəyini 

xeyli  dərəcədə  bu  ölkə  iqtisadiyyatının  inkişaf  perspektivlərini  investorların  necə 

qiymətləndirməsi  müəyyənləşdirir.  Sabit  iqtisadi  və  siyasi  vəziyyətin  olması    ölkəyə 

güclü maliyyə resursları axınına kömək göstərir.  

Beləliklə tədiyə balansının göstəriciləri arasındakı asılılıqların araşdırılması ölkənin 

yeritdiyi iqtisadi siyasətə təsir edən amillərin və milli iqtisadiyyatın DTS-də mövqeyinin 

gücləndirilməsi vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. 

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, tədiyə balansında sabit müsbət saldonun olması, 

ölkəyə  kapital  axını  və  xeyli  məbləğdə  valyuta  ehtiyatlarının  cəmlənməsi  deməkdir  və 

milli  iqtisadiyyatlarda  nadir  hal  kimi  müşahidə  edilir.  Bu  isə  həmin  ölkələrdə    iqtisadi 

siyasətin hazırlanması zamanı adətən belə ciddi problem yaratmır.  Bu baxımdan ölkənin 

tədiyə  balansının  müsbət  saldo  ilə  səciyyələndiyi  vəziyyətin  bəzi  cəhətlərinə  diqqət 

yetirmək    məqsədəuyğundur.  Cari  əməliyyatların  müsbət  saldosu  həmin  ölkənin  xüsusi 

sektorunun,  yaxud  dövlət  idarəetmə  sektorunun  qeyri-rezidentlər  qarşısında  xalis 

tələblərinin artması, yaxud rəsmi ehtiyatların  toplanması deməkdir. Güman etmək olar 

ki,  xalis  xarici  aktivlərin  həcminin  dəyişməsi  qeyri-rezidentlər  qarşısında  tələblərin 

ümumi məbləğinin artması hesabına baş vermir, daha çox onların qarşısında öhdəliklərin 

azalmasının  nəticəsidir.  Xarici borca xidmət  sahəsində  ağır  yükə  çevrilmiş  öhdəliklərin 

bu cür azalması əvvəlki dövrlərdə yığılmış borcun böyük həcmdə olduğu bir ölkə üçün 

arzuedilən  hal  olardı.  Belə  bir  vəziyyətdə  cari  əməliyyatların    müsbət  saldosu  tədiyə 

balansının tarazlığına nail olmaq üçün zəruri şərt ola bilər. Bunu isə öz növbəsində milli 

iqtisadiyyatın  rəqabətliliyinin  yüksəldilməsinə  təsir  edən  amillərdən  biri  kimi 

qiymətləndirmək olar. 

     Sabit müsbət saldosu olan ölkənin (Azərbaycanda son 10 ildə saldo müsbətdir) 

tədiyə  balansının  təhlili  zamanı  yığımlar  və  investisiyalar  probleminin  həllinə  dövlət  

tərəfindən həyata keçirilən tədbirləri və beləliklə tədiyə balansı saldosunun müsbət tərəfə 

---