Microsoft Word Qasimov-ias docx

111 
-  dərk edilmiş informasiya tələbatı - hər hansı məsələ 
subyekt tərəfindən dərk edildikdən sonra onun həlli 
üçün tələb olunan informasiya. 
İnformasiya tələbatının ifadə dərəcəsinə görə:  
-  passiv informasiya tələbatları; 
-  ifadə olunmuş informasiya tələbatları. 
İnformasiya tələbatının mövcudolma müddətinə görə:  
-  müvəqqəti informasiya tələbatları; 
-  daimi informasiya tələbatları. 
İnformasiya tələbatının formalaşma sahəsinə görə:  
-  peşəkar informasiya tələbatları; 
-  qeyri-peşəkar informasiya tələbatları. 
Tələb olunan informasiyanın mövzusuna (tematikaya) 
görə:  
-  dar mövzulu informasiya; 
-  geniş mövzulu informasiya. 
Tələb olunan informasiyanın növünə görə:  
-  faktoqrafik informasiya; 
-  konseptual informasiya; 
-  elmi informasiya; 
-  metodik informasiya; 
-  təlimat xarakterli informasiya və s. 
Tələb olunan sənədlərin növünə görə:  
-  kitablar; 
-  jurnallar; 
-  xüsusi elmi-texniki sənədlər; 
-  hesabatlar və s. 
İnformasiya istehlakçılarına görə:  
-  rəhbərlər; 
-  alimlər; 

---

112 
-  mühəndislər; 
-  sahibkarlar və s. 
3.7.  İnformasiya tələbatının tematik profilinin 
müəyyən edilməsi 
Tutaq ki, 
=
, , … ,
 – məlumatların (ehtiyatların), 
mövzu sahələrinin tematik profillərini müəyyən edən 
əlamətlər (terminlər, açar sözlər) çoxluğudur. Onda    fəa-
liyyət sahəsinin tematik profilini (mövzu sahəsini)   çoxlu-
ğunun elementləri vasitəsilə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: 
⟹
=
,
∈ , = 1, , 
= 1,  . 
(3.3) 
Burada 
: → 0,1  –   termininin 
 çoxluğu-
na mənsubiyyət funksiyası olub,   termininin   mövzu 
sahəsinin profilinə aid olması  dərəcəsini müəyyən edir. 
Mənsubiyyət funksiyasına qiymətlər mövzu sahələrinin 
profilləri müəyyən edilərkən qabaqcadan verilir. 
Analoji qaydada,   subyektinin  informasiya tələbatını 
da  T çoxluğunun elementləri ilə  aşağıdakı kimi təsvir 
etmək olar: 
⟹
=
,
∈ , = 1, , 
= 1,  .  
      (3.4) 
Burada 
: → 0,1  –   termininin   subyektinin 
informasiya tələbatının profilini təsvir edən 
 çoxluğuna 
mənsubiyyət funksiyası olub,   termininin   subyektinin 

---

113 
informasiya tələbatının profili üçün vaciblik dərəcəsini 
göstərir. Onun qiyməti subyekt tərəfindən daxil edilə və ya 
ekspert qiymətləndirilməsi yolu ilə müəyyən edilə bilər. 
 
çoxluğu subyekt tərəfindən daxil edilmiş açar sözlərə, onun 
funksional vəzifəsinin və  həll etdiyi məsələlərini mövzu 
sahələrinin, onun haqqında doldurulmuş anketlərdə göstə-
rilən maraq dairəsinin təhlilinə əsasən formalaşdırılır. 
Qeyd olunanlara əsasən, 
 subyektinin  informasiya 
tələbatının məzmununu 
, = 1,
 mövzu  sahələrinin 
profillərinə yaxınlıq dərəcələrini tapmaqla müəyyən 
etmək olar. Bunun üçün əvvəlcə, ayrı-ayrı 
, = 1,  
terminlərinə münasibətdə  hər bir 
, = 1,  və  , =
1,  cütləri üçün onların relevantlıq dərəcələri hesablanır. 
Bu məqsədlə 
 və 
 çoxluqlarının kəsişməsini tapmaq 
lazımdır:  
∩
, = 1, , = 1, .
(3.5)
Başqa sözlə,
=
×
, = 1, , = 1, ,
= 1, . 
         (3.6) 
Qeyd olunmalıdır ki, 
 funksiyasının ayrı-ayrı 
terminlər üçün qiymətlərinə görə informasiya tələbatının 
məzmunu ilə mövzu sahəsinin profili arasındakı rele-
vantlıq dərəcələri haqqında fikir söyləmək çətindir. Belə 
ki, informasiya tələbatları və mövzu sahələrinin profilləri 
üçün ayrı-ayrı terminlərin vaciblik dərəcələri (əhəmiy-
yəti) fərqli olur. Yalnız bütün terminlərin vaciblik dərəcə-
ləri və bu dərəcələr arasındakı  fərqlər nəzərə alınmaqla 
informasiya tələbatlarının və mövzu sahələrinin profilləri 

---

114 
arasında ümumi orta relevantlıq dərəcəsini müəyyənləş-
dirmək mümkündür. 
Bu məqsədlə 
, = 1,  mövzu  sahəsi üçün  , =
1,  terminlərinin hər bir cütü arasında 
,
′
 qeyri-
səlis üstünlük münasibətləri 
,
′
:
×
→ 0,1  
müəyyən edilir. Onun qiymətləri   termininin 
′
 termi-
nindən nə dərəcədə üstün olduğunu göstərir və terminlə-
rin mövzu sahələri üçün çəki əmsallarına əsasən aşağıdakı 
kimi hesablanır: 
,
′
= 
= 1 −
′
−
, əgər
<
′
1, əks halda.
 (3.7) 
Qeyd olunanlar, eləcə də bütün terminlər və onlar ara-
sındakı qeyri-səlis üstünlük münasibətləri nəzərə alın-
maqla informasiya tələbatlarının məzmununun mövzu sa-
hələrinin profillərinə relevantlıq dərəcələrini aşağıdakı ki-
mi müəyyən etmək olar: 
IT = max max
′
min μ t , μ t
′
, λ t , t
′
, 
j = 1, n, = 1, .
(3.8) 
Burada 
≠
. 
 funksiyasının alınan qiymət-
ləri 
S  subyektinin informasiya tələbatının P  mövzu sahə-
sinin profilinə yaxınlıq dərəcəsini göstərir.  
Beləliklə,   subyektinin informasiya tələbatının profili 
hər hansı çox kiçik 
> 0 sərhəd qiyməti üçün 
>
 şərtini ödəyən bütün   mövzu  sahələrinin profillərinə 
relevant qəbul oluna bilər.  

---

115 
3.8.  İnformasiya ehtiyatının profilinin müəyyən 
edilməsi 
(3.4) və (3.7) ifadələrinə uyğun olaraq 
r  informasiya 
ehtiyatlarını T çoxluğunun elementləri ilə aşağıdakı kimi 
təsvir etmək olar: 
⟹
=
,
∈ , = 1,
, = 1,  .(3.9) 
Burada 
: → 0,1  –   termininin   informasi-
ya ehtiyatını  təsvir edən 
 çoxluğuna mənsubiyyət 
funksiyası olub,   termininin   informasiya ehtiyatı üçün 
vaciblik dərəcəsini  göstərir. Onun qiymətini avtomatik 
indeksləşdirmə üsullarının köməyi ilə hesablamaq olar. 
Bunun üçün, bir qayda olaraq, xüsusi proqram təminatı 
(robot, pauk və s. proqramları) işlənib hazırlanır.  
Qeyd olunanlara əsasən, 
, = 1,  məlumatlarının 
, = 1,  mövzu  sahələrinin profillərinə aid olması, 
yəni 
R  çoxluğuna yaxınlıq (relevantlıq) dərəcəsini müəy-
yən etmək üçün aşağıdakı üsuldan istifadə etmək olar.  
Əvvəlcə, ayrı-ayrı 
, = 1,  terminlərinə münasibət-
də  hər bir 
, = 1,  və  , = 1,  cütləri üçün onların 
profillərinin relevantlıq dərəcələri hesablanır. Bunun üçün 
uyğun olaraq 
 və  
 çoxluqlarının kəsişməsini tapır:  
∩
, = 1, , = 1, . 
Başqa sözlə, 
=
×
, = 1, , = 1, ,
= 1, .
(3.10)
Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki bölməyə analoji ola-
raq, mövzu sahələri ilə informasiya ehtiyatları arasında 

---