Microsoft Word Qasimov-ias docx

155 
N
F
F
F
C
j
i
ij
ij



,
(8.3)
burada 
ij
F
 – massivin sənədlərində i və j terminləri cütlü-
yünün birgə rast gəlinməsi tezliyi, 
i
F
 və 
j
F
 isə massivin 
sənədlərində uyğun olaraq i  və  j terminlərinin ayrı-
ayrılıqda rast gəlinmə tezlikləri, N – massivin sənədlərində 
olan terminlərin və ya sözlərin ümumi sayıdır. 
Massivin sənədlərinin mətnlərindən müvafiq söz birləş-
mələrinin seçilməsinin effektivliyini yüksəltmək üçün əv-
vəlcə sənədin sözləri çoxluğundan bütün xidməti sözlər çıxa-
rılır, sonra isə qalan sözlər arasından birgə rast gəlinmə tezli-
yi və əlaqəlik əmsalı yüksək olan terminlərin kombinasiyala-
rı seçilir. Bu zaman tezliklər üçün müəyyən sərhəd qiymətlə-
ri daxil edilir. 
ij
F
 birgə rast gəlinmə tezliyi və 
ij
C
 əlaqəlik 
dərəcəsi verilmiş  hər hansı  sərhəd qiymətlərindən yuxarı 
olan bütün terminlər söz birləşmələri kimi qəbul edilir. 
Söz birləşmələrinin seçilməsi üçün statistik üsullar heç 
də həmişə yararlı olmur. Belə ki, onlar sənədin məzmunu-
nun həddən artıq daralmasına və dolğunluğun itməsinə 
gətirib çıxara bilər. 
Sintaktik və semantik üsullar söz birləşmələrini təşkil 
edən komponentlərin qrammatik və mətnin strukturlarının 
isə linqvistik təhlilinə əsaslanırlar. Bu üsullar təbii dillərlə 
bağlı olur. Belə ki, mətnlərin sintaktik və semantik xassə-
ləri onların hazırlandığı dillərin xüsusiyyətlərindən bilava-
sitə asılı olur. Sintaktik və semantik üsulların az inkişaf et-
məsinə baxmayaraq, hal-hazırda bir sıra mövcud tam-
mətnli axtarış sistemlərində bu üsullardan istifadə olun-
mağa başlanmışdır. 

---

 
 
156 
 
5.4.  Relevantlığın yüksəldilməsi üçün istifadəçi ilə 
əks əlaqənin istifadəsi 
Adətən, axtarış sistemlərində sənədlər terminlər vasitə-
silə qeyri-dəqiq təqdim olunurlar. Ona görə də istifadəçilər 
axtarış prosesini qeyri-dəqiq, yəni natamam sorğular əsa-
sında aparmağa məcbur olurlar. Bu isə təbii ki, arzu olu-
nan nəticələri  əldə etməyə imkan vermir. Amma sonra 
prosesin növbəti mərhələlərində istifadəçilər iterativ yolla 
öz sorğularını  dəqiqləşdirərək tədricən effektivliyi artıra 
və axtarışın nəticəsini yaxşılaşdıra bilərlər. 
Bunun üçün axtarış sistemlərində istifadəçi ilə əks əla-
qə mexanizmi reallaşdırılır. Bu mexanizm istifadəçiyə 
onun ilkin sorğusuna əsasən sistem tərəfindən tapılmış sə-
nədlərin relevantlıq dərəcəsini qiymətləndirərək öz fikrini 
sistemə ötürməyə imkan verir. Bu, iki və ya çoxsəviyyəli 
münasibətlərin əsasında həyata keçirilir. 
İkisəviyyəli münasibətlərdə istifadəçi aşağıdakı iki va-
riantdan birini göstərə bilər: sistem tərəfindən verilmiş sə-
nədlər sorğuya ya relevant olur, ya da qeyri-relevant. Çox-
səviyyəli münasibətlər istifadə olunduqda isə bu iki va-
riantdan  əlavə  həm də  sənədlərin qismən relevant olması 
münasibəti müəyyən edilə bilər.  Əks  əlaqə üsullarının 
reallaşdırılmasının sadələşdirilməsi üçün, adətən, ikisəviy-
yəli relevantlıq münasibətlərindən istifadə olunur. 
Hazırda iki əks əlaqə üsulu istifadə olunur: 
-  sorğunun təqdimatının dəyişdirilməsi; 
-  sənədin təqdimatının dəyişdirilməsi. 
Sorğunun təqdimatının dəyişdirilməsi üsulları cari seansda 
axtarışın effektivliyini artırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur, 
onlar digər sorğular üzrə axtarışın effektivliyinə təsir etmir.  

---

157 
Sənədin təqdimatının dəyişdirilməsi üsulları isə  sənəd-
lərin təqdimat formasını  dəyişdirir və ona görə  də yalnız 
cari axtarış seansda deyil, həmçinin sonrakı seanslarda da 
axtarışın nəticəsini yaxşılaşdırmağa imkan verir. 
Sorğunun təqdimatının dəyişdirilməsi üsullarının kö-
məyi ilə axtarışın effektivliyinin artırılması üçün üç üsul-
dan istifadə olunur: 
-  terminlərin çəkilərinin dəyişdirilməsi; 
-  sorğunun genişləndirilməsi; 
-  sorğunun parçalanması (hissələrə ayrılması). 
Terminlərin çəkilərinin dəyişdirilməsi üsulu sorğuya 
daxil edilmiş terminlərin çəkilərinin yaxşılaşdırılmasını 
həyata keçirir. Terminlərin çəkilərinin korrektə edilməsi 
üçün sorğu vektoru ilə müsbət əks əlaqəli sənədlərin vek-
torlarını toplamaq lazımdır. Terminlərin çəki  əmsallarını, 
həmçinin sorğu vektorundan mənfi əks əlaqəli sənədlərin 
vektorlarının çıxılması yolu ilə də korrektə etmək olar. 
Qeyd olunmalıdır ki, müsbət əks əlaqəli sənədlər dedik-
də axtarış  nəticəsində istifadəçiyə verilmiş  və istifadəçi 
tərəfindən sorğuya relevant sənəd kimi qiymətləndirilmiş 
sənədlər başa düşülür.  
Axtarış sisteminin verdiyi sənədlər içərisindən istifadə-
çi tərəfindən qeyri-relevant sənəd kimi qeyd olunmuş sə-
nədlər isə mənfi əks əlaqəli sənədlər kimi qəbul olunur. 
Sorğu korrektə edildikdən sonra axtarış sistemi tərəfin-
dən verilmiş relevant sənədlərin sayı korreksiyadan əvvəl-
kindən çox olmalıdır. Belə ki, əvvəlki relevant sənədlər-
dən əlavə əks əlaqənin köməyi ilə onlar arasından istifadə-
çi tərəfindən müsbət qeyd olunmuş relevant sənədlərə ox-
şar yeni sənədlər də bu çoxluğa əlavə olunur.  
Relevant sənədlərin keyfiyyətində və sayında arzu olu-
nan səviyyə əldə edilənə qədər istifadəçi bu prosesi davam 
etdirə bilər. 

---