Microsoft Word Qurana munasebet doc

 
70 
risinə qulaq assam, nə qazanaram axı?! Əslində, nə edib ki, ona 
kafir deyirlər? İddia olunur ki, “əl-Fil” surəsini şərh edərkən guya 
deyib ki, “əbabil” quşları bakteriya deməkdir. Mən şəxsən onun 
təfsirini oxumuşam. Bu sözə orada rast gəlməmişəm. Orada sadə-
cə bu sözlər yazılıb: “Əbabil” quşları, ola bilsin ki, ayaqları ilə bak-
teriyalı şeylər daşıyıblarmış...”. Fərz edək ki, Məhəmməd Əbduh 
“əbabil” quşlarını mikrob hesab edib və ya onların mikroblu daş-
lar daşıdığını söyləyib. Buna görə, ona kafir demək nə dərəcədə 
vacibdir? Bəlkə biz onun bu cür təfsirindən istifadə edib özümüz, 
cəmiyyət, indimiz və gələcəyimiz üçün münasib nəticələr çıxa-
raq?” 
 
 
                                                                                                                   
olmuşdur. İngiltərənin Misiri işğal etməsindən sonra ölkədə baş vermiş üs-
yanlara kömək göstərdiyi üçün Şama sürgün edilmişdir. Əsərləri: “Qurani-
Kərimin təfsiri” (yarımçıq qalıb), “Tövhid risaləsi” və sair. 

---

 
71 
 
 
VASİTƏLƏRİ MƏQSƏDƏ ÇEVİRMƏK... 
 
 
əsənə
: Fikrimcə, Quran qissələri haqda yazanlar daha 
çox bədii üsluba, bəlağətə üstünlük verdiklərindən bu, 
az qala, onların əsas məqsədinə çevrilib. Halbuki qis-
sələrin bədii üslubu bir vasitədir. Quranın bədii üslubu və bəlağət 
xüsusiyyəti insanları bu müqəddəs kitaba istiqamətləndirmək, 
ayələrdəki meyarları başa salmaq məqsədi daşıyır. Deməli, Qu-
rana münasibətdə özünü göstərən problemlərdən biri də vasitələ-
rin məqsəd kimi başa düşülməsidir. Bu üzdən məqsəd, qayə qı-
raqda qalıb, əsas diqqət vasitələrə, formaya verilib. Qissələrdəki 
tarixi-mədəni reallıq heç öyrənilməyib. Ancaq islam ümmətinin 
mədəni nümunəyə çevrilməsi üçün bu tarixi reallıq diqqətlə araş-
dırılmalı, keçmişdən ibrət alınmalıdır. Çox təəssüf ki, bunu etmək 
əvəzinə, hərflərin tələffüz dəqiqliyinə, sözlərin “erab”ının
1
 veril-
məsinə, məcazların izahına “ilişib” qalmışıq. Halbuki bütün bun-
lar məqsəd deyil, Quranı dərk vasitələridir. Heyf ki, bu vasitələrə 
belə münasibət onları müsəlmanların öz əbədi kitablarını başa 
düşmələrinə mane olan əngəllərə çevirib.  
Qəzali
: “Quranın beş mehvəri” adlı kitabımda Quran qis-
sələri haqda yığcam məlumat vermişəm. Bu mövzunun təfərrüatı 
ilə işlənməsini mütəxəssislərin öhdəsinə buraxmışam... 
                                                 
1
 E`rab: Ərəb dilində sözlərin sonlarının müxtəlif qrammatik amillər səbəbi 
ilə dəyişilib müxtəlif formalara düşməsini ifadə edən dilçilik termini – tərcü-
məçinin qeydi. 
H 

---

 
72 
Quran qissələri tərbiyə işində əsas rola malikdir. Özü də 
təkcə mənəvi deyil, həm də rasional tərbiyədə! İnsan ağlı keçmi-
şin donuq buxovlarından, kortəbii ənənəvilikdən qurtulmalı, ya-
radıcı olmalıdır. Fikrimcə, Quran bütün bunlarla yanaşı, həm də 
empirik (təcrübi) şüur forması aşılayan bir kitabdır. Aşağıdakı 
ayə də bunu bariz şəkildə ortaya qoyur:  
“Məgər onlar (peyğəmbərləri yalançı hesab edən kafirlər) 
yer üzündə gəzib dolaşmırlarmı ki, düşünən qəlbləri (bəsirət göz-
ləri), eşidən qulaqları olsun? Həqiqətən, gözlər kor olmaz, lakin 
sinələrindəki ürəklər (qəlb gözü) kor olar. (Kafirlər keçmiş üm-
mətlərin başına gələn müsibətləri zahiri gözləri ilə görsələr də, 
qəlb gözü ilə görüb onlardan heç bir ibrət almazlar)” (əl-Həcc, 
46). 
Yer üzünü dolaşmaq insan reallığına əsaslanan düşüncə 
tərzini formalaşdırır. Yer üzünü gəzmək insanın gözünü açır. Bu, 
ayənin bir izahıdır. Digər ayəyə nəzər salaq:  
“...Biz öz qüdrət nişanələrimizi onlara həm xarici aləmdə 
(üfüqlərdə, kainatda, göylərin və yerin ətrafında), həm də onların 
öz daxilində mütləq göstərəcəyik...” (Fussilət, 53). 
Sual edirik: nə vaxt nəfs (ayədəki daxili aləm) ilham, təb 
qaynağına çevrilir, müqayisə əsasında naməlum həqiqətləri üzə 
çıxarır? Allah təala Bəni-Nəzir qissəsi ilə əlaqədar buyurur:  
“...Ey bəsirət sahibləri! (Bəni-Nəzir qəbiləsinin başına gə-
lənlərdən) ibrət alın!” (əl-Həşr, 2). 
Qurandakı hər bir mövzunu diqqətlə öyrənmək lazımdır. 
Lazımdır ki, tənəzzül və geriləmə dövrlərində əvvəlki nəsillərin 
yol verdiyi bəzi yanılmaların səbəbini müəyyənləşdirək, əcdadla-
rımızın ətalətin qurbanına nə üçün çevrildiyini üzə çıxaraq. Bəli, 
səhv münasibət bəsləməklə Qurana zülm etmişik. Elə isə, erkən 

---

 
73 
dövr müsəlmanları kimi biz də Qurana münasibətimizi yeni 
əsaslar üzərinə qaldırmalıyıq. Necə deyərlər, böyük reformatorlar 
məhz sıfırdan başlayanlardır.  
Həsənə
: Tarixin bu və ya digər mərhələsində ortaya çıx-
mış görkəmli reformatorlar barəsində dediyiniz “Onlar sıfırdan 
başlayarlar” sözü mübahisə doğurur. Belə çıxır ki, cəmiyyətdə on-
ların çağırışlarına cavab verəcək bacarıqlı insanlar olmadığından 
onlar hər şeyi sıfırdan başlamağa məcbur qalmışlar. Bəlkə sizin 
dediyinizi bu cür dəyişək: böyük reformatorlar cəmiyyətdəki ça-
tışmazlıqları müəyyənləşdirib düzəltmiş, imkanları üzə çıxarıb sə-
fərbər etmiş, aktivləşdirmiş şəxslərdir.  
Qəzali
: Bu, olduqca həssas məsələdir. Əslində, mən başqa 
şeyi demək istəyirəm: təsəvvür edin ki, bir komandiri tanış əra-
ziyə göndərir, əlinə də hazır döyüş planı verirlər ki, ona uyğun hə-
rəkət etsin. Bu komandirin işi asandır: tanış ərazi, hazır hərəkət 
planı. Ancaq Həsən əl-Bənna kimi insanın yetişdiyi mühit və za-
man dəhşətlidir: onun qarşısındakı sahə minalanmış vəziyyətdə 
idi; xalq hara gedəcəyinin fərqində deyildi; despot liderlər bir-bi-
rini əvəzləyirdilər. Belə bir dövr və mühitdə Həsən əl-Bənna üçün 
islamı yeni formada insanlara çatdırmaq heç də asan olmamışdı. 
Amma o, bunu bacarmışdı. Peyğəmbər (Ona Allahın xeyir-duası 
və salamı olsun!) belə şəxsiyyətləri “mücəddid”lər (yeniləyənlər, 
novatorlar) adlandırıb. Məlumdur ki, yeniləmək (təcdid) və ya-
ratmaq fərqli şeylərdir. Çünki yaratmaq sıfırdan xəlq etməkdir. 
Yeniləmək isə kirli paltarı yumağa, yaxud da toz-torpaqla örtül-
müş əlvan metalı təmizləyib yenidən parıldatmağa bənzəyir. 
Yeniləmə sizin dediyiniz məzmuna yaxın anlayışdır. Mə-
nim məqsədim isə başqa şeyə diqqəti cəlb etməkdir: bəzən ko-
mandir sahib olduğu biliyə, bacarığa əsaslanaraq, mövcud olma-

---