Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
23 
 
Protonun alınması ilə baş verən reaksiyanı  
                                            
      
1
1
17
8
4
2
14
7
p
O
He
N



  
kimi təsvir etmək olar. 
Sonradan  aydın  olmuşdur  ki,  stabil  elementar  zərrəcik  olan  sərbəst  proton  
müsbət elementar yükü daşıyan zərrəcikdir. Bu zərrəciyin yükü q
p
=1.6021892∙10
‐19
 Kl  
(yəni  elektronun  yükünün  mütləq  qiymətinə  bərabər),  kütləsi  isə  elektronun 
kütləsindən    ~  3  tərtib    (daha    dəqiq    desək,    1836.2  dəfə)    böyükdür.    Deməli,                   
m
p 
= 1836.2 ∙ m
e     
‐ dır. 
Məxsusi  dipol  momentinə  malik  olmayan  proton  ħ  vahidlərində  s  =  ½  ħ  ‐ə 
bərabər  spinə  və      μ
p   
≈  2.79  μ
nüvə
    qədər      məxsusi      maqnit      momentinə  malikdir 
(burada nüvə maqnetonu  μ
nüvə 
= 5.05∙10
‐27
 C/Tl –ya bərabərdir). 
Neytron    (
o 
n 
1
)    isə    E.  Rezerfordun    şagirdi    ingilis    fiziki    Ceymis    Çedvik 
tərəfindən  kəşf  olunmuşdur.  Nüvə  fizikasında  çox    mühüm    hadisə    olan    bu    kəşf  
1932‐ci    ildə    berilliumun    α  ‐zərrəciklərlə  bombardman  edilməsi  zamanı  mümkün 
olmuşdur. Belə ki, bu zaman, əvvəlki təcrübələrdəki kimi proton deyil, hətta 10‐20 sm 
qalınlıqlı qurğuşun lövhəni belə sərbəst keçə bilən, yüksək nüfuzetmə qabiliyyətli yeni 
zərrəcik yaranmışdır. Elektrik cəhətdən neytral olduğundan yaranan zərrəciyə neytron 
adı verilmişdir.  
Neytronun yaranması ilə baş verən həmin reaksiyanı 
                                                          
1
12
6
4
2
9
4
n
C
He
Be
o



      
kimi təsvir etmək olar. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  neytron  protonun  kütləsinə  yaxın  kütləyə  malikdir. 
Deməli,  bu  zərrəciyin  də   kütləsi  elektronun   kütləsi  ilə  müqayisədə  təxminən 3 
tərtib böyükdür.   Daha dəqiq desək,    m
n
 = 1838.6 ∙ m
e    
‐ dır. 
Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  proton  və  neytronun  kütlələri  təxminən  eyni 
olub,  elektronun  kütləsindən  ~ 2000  dəfə  böyükdür:   m
n
 ≈ m
p
 ≈ 2000 ∙ m
e
.  
Tədqiqatlar neytronun  s = ½ ħ  ‐ə  bərabər spinə malik olduğunu göstərmişdir. 
Neytron,  yüksüz  olmasına  baxmayaraq,  μ
n
=  −1.91∙μ
nüvə
  qədər  maqnit 
momentinə  malikdir  (“  ‐  ”  işarəsi  spin  və  məxsusi  maqnit  momenti  vektorlarının  əks 
istiqamətli olduğunu göstərir). 
Sərbəst  neytron,  protondan  fərqli  olaraq,  stabil  zərrəcik  deyil  və  15  dəqiqə 
ərzində  
                                                            
   





o
o
e
p
n
1
1
1
1
   
sxemi üzrə parçalanaraq,  proton  (
1
1
p
)  və  elektron  (
o
e
1

)  yaradır. 
Reaksiya nəticəsində  antineytrino (

)  adlanan başqa bir zərrəcik də yaranır ki, 
onun haqqında isə bir az sonra daha ətraflı danışacağıq.  
Neytronun  kəşfindən  az  sonra  rus  nəzəriyyəçi  ‐  fiziki  Dimitri  İvanenko  nüvənin 
neytron  –  proton  quruluşu haqqında  ilk  fikir  söylədi  və  bu  fikir  sonradan  alman  fiziki 
Verner Heyzenberq tərəfindən daha da dəqiqləşdirildi. 

---

 
 
24 
 
Bu gün məlumdur ki, atom nüvələri stabil (dayanıqlı) və qeyri‐stabil (dayanıqsız) 
olmaqla, 2 qrupa bölünürlər və nüvənin proton və neytronları arasında nüvə qüvvələri 
adlanan çox güclü qarşılıqlı təsir qüvvələri mövcuddur. 
İzotoplar.  Radioaktiv  çevrilmələrin  öyrənilməsi  göstərdi  ki,  kimyəvi  xassələrinə 
görə  fərqlənməyən  və  buna  görə  də  eyni  cür  kimyəvi  reaksiyalar  yarada  bilən,  lakin 
fiziki  xassələri  (məsələn,  radioaktivlik  xassəsi)  müxtəlif  olan  maddələr  mövcuddur. 
Aydındır  ki,  eyni  kimyəvi  xassələrə  malik  olduğundan,  bu  maddələrin  atomları  eyni 
yükə  malik  olmalı  və  Mendeleyev  cədvəlində  eyni  xanada  yerləşməlidirlər.  Bu 
səbəbdən də ingilis kimyaçısı Frederik
  
Soddi həmin elementləri izotoplar (eyni xananı 
tutan) adlandırmışdır.  
Sonradan  müəyyən  edildi  ki,  izotoplar  təkcə  radioaktivlik  xassəsinə  görə  deyil,  
həm  də  kütlələrinə  görə  bir ‐ birindən fərqlənirlər. Deməli, izotoplar eyni yükə, lakin 
müxtəlif  kütlə  ədədinə  malik  atomlardır.  Izotopların  atom  nüvələrinin  yükü  eyni 
olduğundan,  elektron  örtüklərində  olan  elektronların  sayı  da  eyni  olur.  Bu  səbəbdən 
də izotoplar eyni kimyəvi xassəyə malik olurlar. Izotopların kütlələrinin müxtəlif olması 
isə onların müxtəlif radioaktiv xassəyə malik olmasına səbəb olur. Müəyyən edilmişdir 
ki,  izotopların  kütlələrindəki  fərqlər  onların  nüvələrindəki  neytronların  sayının 
müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.  
Məlum  olduğu  kimi,  əksər  kimyəvi  elementlər  bir  neçə  stabil  və  qeyri‐stabil 
izotoplara malik olurlar. Məsələn, hidrogen atomunun  
1
H
1
 (protium), 
1
H
2
 (deyterium) 
və 
1
H
3 
(tritium)  kimi  üç  müxtəlif    izotopu  vardır.   
1
H
1
  izotopu      ‐  bir  proton  və  bir 
elektrondan, 
1
H
2
 izotopu  ‐ bir proton, bir elektron və bir neytrondan, 
1
H
3 
 izotopu isə    
‐  bir proton, bir elektron və iki neytrondan ibarətdir. 
Kimyəvi elementin qeyri ‐ stabil (radioaktiv) olmasının səbəbi onun  nüvəsindəki 
neytronların  sayının,  protonlarla  müqayisədə,  xeyli  çox  olmasıdır.  Bu  səbəbdən  də 
hidrogenin  izotoplarından  protium  və  deyterium  stabil,  tritium  isə  qeyri  ‐  stabil 
(radioaktiv) elementdir.  
Təbiətdə  mövcud  olan  uran  da  üç  izotopun  qarışığından  ibarətdir.  Bunlardan 
92
U
238
 izotopu ümumi qarışığın  99.27 % ‐ ni,  
92
U
235
 izotopu – 0.72 %‐ni,  
92
U
234
 izotopu 
isə ‐ 0.01 %‐ni təşkil edir. Uranın hər üç izotopu dayanıqsızdır. 
 
2.3. Radioaktiv şüaların təbiəti 
 
Təbii  radioaktiv  elementlərin  yaratdığı  şüalanmanın  öyrənilməsi  göstərdi  ki, 
sadə  bircins  quruluşa  malik  olan  rentgen  şüalarından  fərqli  olaraq,  radioaktiv  şüalar 
kifayət qədər mürəkkəb təbiətə  malikdirlər.  Qeyd edək ki, rentgen  şüalanması  dalğa 
uzunluğu 10
‐14 
m ‐dən 10
‐7 
m ‐ə  qədər olan elektromaqnit dalğalarıdır. 
Məlum  olduğu  kimi,  radioaktiv  şüaların  təbiətini  öyrənmək  məqsədi  ilə  bu 
şüalara elektromaqnit  sahəsi  ilə təsir edilmiş və əks istiqamətlərə meyl edən 2 dəstə 
alınmışdır  ki,  bu  da,  onların  əks  işarəli  yüklərə  malik  zərrəciklər  seli  olmasını 
göstərmişdir. 
Radioaktiv  mənbələrin  maqnit  sahəsində  yerləşdirilməsi də bu şüalanmanın  

---