14
birbaşa və dolayı yolla təsirində rolu, oksiradiotoksinlərin radiobioloji effektin və
mühafizə effektinin formalaşması zamanı toplanması və s. öyrənilməyə başlandı.
Şüa zədələnməsinin ilkin molekulyar mexanizminin açılmasında B. N. Tarusov
və onun məktəbinin müstəsna rolu olmuşdur. Onların sürdüyü nəzəriyyəyə əsasən, az
sayda ilkin zədələnmələr çoxlu sayda subhüceyrə strukturlarının cəlb olunduğu
zəncirvari oksidləşmə proseslərini yaradır (Кудряшов Ю.Б., 2004). “Fiziki ‐ kimyəvi
mexanizmə dair” bu nəzəriyyə və “İlkin radiasiya zədələnməsinin güclənməsi”
prinsipi çoxlu sayda radiobioloji fenomenləri (zaman keçdikcə şüa zədələnməsinin
güclənməsi, bu prosesə temperatur və atmosferin qaz tərkibinin təsiri və s.) izah
etməyə imkan verdi. Keçən əsrin 50 ‐ci illərinin ortalarında B. N. Tarusovun
laboratoriyasında müəyyən edildi ki, hüceyrə lipidlərinin tərkibinə daxil olan
doymamış yağ turşuları radiasiyanın təsirinə həddən artıq həssasdırlar və bu təsirə çox
zəif müqavimət göstərdiklərindən, lipidlərin perekis oksidləşmə məhsulları müxtəlif
bioloji obyekt və sistemlərdə şüalanmanın təsirini xeyli gücləndirir.
Bu və bu istiqamətdə aparılmış digər tədqiqat işləri göstərdi ki, şüalanma
zamanı perekis oksidləşməsi prosesinə biomembran lipidləri aktiv cəlb olunur ki, bu
da, hüceyrənin güclü zədələnməsinə və məhvinə səbəb olur.
B.N.Tarusovun fikrincə, norma daxilində toxuma lipidlərində oksidləşmə
prosesləri, çox aşağı səviyyədə olmaqla, stasionar rejim halında olur. Şüalanmadan
sonra isə bu proseslər qeyri ‐ stasionar rejim halına keçə bilir ki, nəticədə oksidləşmə
dəyişmələrində hüceyrə daxili membran strukturlarının müxtəlif komponentləri də
iştirak edir.
Bu təsəvvürlərin inkişafında Nobel mükafatı laureatı N.N.Semyonovun və
onun məktəbinin nümayəndələrinin klassik tədqiqatları müstəsna rol oynadı.
İonlaşdırıcı şüalanmanın törətdiyi lipid oksidləşməsinə və hüceyrənin bioloji
membranlarında antioksidləşmə ‐ mühafizə ‐ bərpaetmə proseslərinə həsr olunmuş
işlərlə daha sonra əsaslı şəkildə N.M.Emanuel və E.B.Burlakova (Бурлакова Е.Б.,
Эмануэль Н.М.,1971) məşğul oldular.
Fermentlərdən və kiçik molekullu antioksidantlardan təşkil olunmuş,
orqanizmin və hüceyrənin radiorezistentliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayan
biokimyəvi antioksidləşmə mühafizə sisteminin kəşf olunması radiobiologiya elminin
ümumi biologiyaya verdiyi mühüm töhvələrdən biridir. Əlavə olaraq müəyyən edildi
ki, təkcə şüalanma nəticəsində deyil, həm də metaboloji olaraq yaranan oksiradikallar
(oksigenin aktiv formaları) hüceyrənin quruluşunu dağıtmaqla, orqanizmin patoloji
vəziyyətini yaradır. Bu cür zədələnmələrdən təklif olunan mühafizə bir çox xəstəliklər
üçün əsas müalicə üsulu olur.
Bununla da kiçik molekullu oksiradikalların və biogen
oksidləşmə məhsullarının bioloji rolunun aydınlaşdırılması üzrə tədqiqatlar dövrü
başladı. Qeyd edək ki, biogen oksidləşmə məhsulları dedikdə tərkibində oksigen olan
aktiv birləşmələr, yəni oksigenin aktiv formaları, azot monooksidi, lipidlərin sərbəst
radikal perekis oksidləşməsi məhsulları olan birləşmələr başa düşülür. Bu dövrün
xarakterik xüsusiyyəti şüalanmış hüceyrədən apoptoz və mutasiyanı aktivləşdirən,
15
sito ‐ və geno ‐ toksiki təsirə malik olan oksiadduktların yaranmasının müəyyən
edilməsi oldu.
Bu dövrün digər xarakterik, ondan da az əhəmiyyət kəsb etməyən xüsusiyyəti
DNT ‐nin radiasiya zədələnməsinin bərpa olunması mexanizminin açılması oldu. Bu
kəşf radiobiologiyanın canlılar elminə verdiyi misli görünməmiş bir töhvə oldu.
Müəyyən edildi ki, hüceyrələrdə genomun struktur bütövlüyünü saxlayan çox
mürrəkkəb fermentlər sistemi kompleksi fəaliyyət göstərir. Bunlardan bir qrupu DNT
reparasiyasının müxtəlif fermentləridir ki, onlar da irsiyyət molekulunun defektlərini
aşkara çıxarır, zədələnmələri spesifik üsulla “ təmir ” etməklə, DNT ‐ nin struktur və
funksiyalarını bərpa edir, normal hüceyrə bölünməsini təmin edir.
Bu dövrdə DNT zədələnmələrinin bərpa olunmasının bir neçə mexanizmi
müəyyən edildi. Bunlar fotoreaktivasiya, nukleotitlərin ekssizion reparasiyası,
rekombinasyon reparasiya və DNT sonluqlarının qeyri ‐ komplementar bitişmə yolu ilə
reparasiyasıdır. Həmçinin də müəyyən edildi ki, DNT ‐ nin bərpaolunma sisteminin
fəaliyyəti hüceyrədaxili metobolizmin vəziyyətindən və hüceyrədə energetik
proseslərinin intensivliyindən asılı olur. Bununla da, şüa zədələnməsinin hüceyrənin
postradiasion bölünmə şəraitindən, metabolik sistemin vəziyyətindən asılığı kimi
məlum radiobioloji effektlərin molekulyar mexanizmləri açılmış oldu. Müəyyən oldu
ki, şüalanma dozasının qiymətindən asılı olaraq, DNT ‐nin pozulmuş quruluşu bir halda
tamamilə bərpa oluna bilər. Digər halda isə bərpaolunma molekulun müəyyən bir
hissəsini əhatə edə bilər ki, bu da, zədələnmiş hüceyrənin sonrakı taleyini – onun
yaşayıb‐yaşaya bilməyəcəyini müəyyən edir.
Bu dövrün tədqiqatlarının nəticəsində Radiasiya biologiyasında ümumi bir
prinsip qəbul olundu. Bu prinsipə əsasən “son radiobioloji effekt bir ‐ birinin əksinə
yönəlmiş iki prosesin interferensiyası nəticəsində yaranır”. Başqa sözlə desək,
“radiasiyanın son təsirini ilkin zədələnmənin realizə olunması və reparasiya sistemi
vasitəsi ilə hüceyrədaxili strukturların bərpa olunması prosesləri birgə formalaşdırır”.
Radiasiya biologiyasının sonrakı inkişafında A.M.Kuzinin irəli sürdüyü və nəzəri
əsaslarını işləyib hazırladığı “Şüa zədələnməsinin struktur ‐ metaboloji nəzəriyyəsi ”
mühüm rol oynadı. Bu nəzəriyyəyə əsasən hüceyrə orqanellalarının çoxlu sayda
struktur zədələnmələri hüceyrədə metabolizmin pozulmasına gətirib çıxarır. Bunun
nəticəsi təkcə şüalanmış hüceyrənin deyil, həm də qonşu (hətta ondan çox uzaqda
olan) hüceyrələrin həyat fəaliyyətinin pozulmasına və məhvinə səbəb ola bilir. Bu
nəzəriyyə radiasiyanın “məsafədən” (“distansion”) təsirinin olmasını ideyasını
gündəmə gətirdi.
DNT ‐nin radiasiya zədələnməsi mexanizminin, həmçinin də zədələnməni
aradan götürən reparasiya sisteminin və bu prosesin limfoid toxumalarında
hüceyrələrin şüa zədələnməsi qanunauyğunluqlarının formalaşmasında rolunun
tədqiqi ionlaşdırıcı şüalanmanın təsiri ilə hüceyrələrin fazalararası məhvi prosesinin “
proqramlaşdırıldığını ” başa düşməyə imkan verir.
Bu planda 1972 ‐ci ildə hüceyrələrin nekroz məhvindən fərqlənən apoptoz
məhvi formasının da olması kəşf edildi (Горизонтов П.Д. и др., 1972). Belə bir fikir
Dostları ilə paylaş: |