12
şüalanmanın dozası, gücü, növü və elementar zərrəciklərin enerjisi arasında dəqiq
miqdarı qanunauyğunluğun müəyyənləşdirilməsinə böyük ehtiyac yarandı”.
Radiasiya biologiyası A. M. Kuzinin düzgün müəyyənləşdirdiyi istiqamətlər
üzrə aparılan tədqiqatlarla özünün inkişafının növbəti III mərhələsinə qədəm
qoydu. Sadalanan problemlərin içərisində radiobioloqların diqqətini daha çox
şüalanmış orqanizmdə baş verən ilkin fiziki‐kimyəvi proseslərin tədqiqi və nüvə
silahlarının sınaqlarının intensivləşməsi nəticəsində radiasiya fonunun qlobal
dəyişməsinin yaratdığı radioekoloji problemlərin öyrənilməsi cəlb etdi.
Nüvə silahlarının güclü arsenalının yaradılması və nəticədə külli miqdarda
təbii radionuklidlərin atmosferə atılaraq, atmosfer köçürmələri vasitəsilə böyük
ərazilərə daşınmasının yaratdığı qlobal çöküntülər bu mərhələni səciyyələndirən əsas
amillər oldu. Problemin ciddiliyi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəzdində Atom
Radiasiyasının İnsana Təsirinin Öyrənilməsi üzrə Elmi Komitənin (ARTEK) yaradılması
zərurətini yaratdı.
ARTEK öz fəaliyyəti dövründə atom radiasiyasının insana zədələyici
təsirinə dair külli miqdarda faktiki material topladı, onları sistemləşdirdi və asan
mənimsənilən formaya sala bildi. Hələ 1987 ‐ci ildə L. Saqan qeyd edirdi ki, ARTEK ‐ in
topladığı materialın əsasında radiobiologiyada “atom radiasiyası canlı orqanizmlər
üçün yalnız və yalnız təhlükəlidir ” paradiqması formalaşmışdı. Bu mərhələdə
radiobiologiya və radiasiya biofizikasının inkişafı güclü impuls aldı və şüalanmanın
təsirinin molekulyar mexanizmlərinin öyrənilməsi radiobioloqların əsas fəaliyyət
istiqaməti oldu. Yada salaq ki, bu dövr, həmçinin də, biofizikada və molekulyar
biologiyada DNT molekulunun quruluşuna və onun əsas nəsildaşıyıcı roluna dair
təkzibolunmaz sübutların alınması dövrü idi.
XX əsrin 40 ‐cı illərində şüalanma enerjisinin ilkin udulması və son bioloji
effektin yaranması müddəti arasında baş verən fiziki ‐ kimyəvi proseslərin təhlili
göstərdi ki, suyun radiolizi nəticəsində kifayət qədər dərinliyə diffuziya edərək bioloji
strukturları dağıda bilən sərbəst radikallar yaranır. Beləliklə də, radiasiya biofizikasında
şüalanmanın suyun radiolizinin aktiv məhsullarının vasitəsi ilə həyata keçirdiyi
“birbaşa olmayan təsiri ” (“dolayı təsiri ”) fikri formalaşdı. Bununla da suyun
radiolizinin ilkin məhsullarının fiziki ‐ kimyəvi xüsusiyyətlərinin və onların hüceyrənin
makromolekulları ilə qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsi mərhələsi başlandı.
Bu ərəfədə həmçinin ionlaşdırıcı şüalanmanın təsirindən kimyəvi mühafizə
vasitələrinin (radioprotektorların) alınmasına və onların xassələrinin tədqiqinə
başlandı. Məsələn, 1942 ‐ci ildə V. Deyl məhlula bəzi radikaltutucu maddələr daxil
etməklə, radiasiyanın bəzi fermentlərə zədələyici təsirini azalda bildi (Кудряшов Ю.Б.,
2004).
İnsan cəmiyyətinin nüvə silahlarından real məhvolma təhlükəsinin olması və
biosferin radionuklidlərlə əhəmiyyətli dərəcədə çirklənməsi bu ərəfədə canlı
orqanizmlərin ionlaşdırıcı şüalanmadan kimyəvi mühafizəsinə dair intensiv
tədqiqatların aparılmasını da tələb etdi. 1948 ‐ci ildə bakteriofaqlarla aparılan
təcrübədə mühafizə effekti qeydə alındı. Bu işlər praktiki əhəmiyyəti çox böyük olan
13
kəşflərə səbəb oldu. Belə ki, 1949 ‐cu ildə bəzi maddələrin məməliləri şüa
zədələnməsindən mühafizə etmək qabiliyyətinə malik olması sübut edildi. Məsələn,
X. Pattanın təcrübələrində letal şüalanmadan 10 dəqiqə əvvəl siçovulların
bədəninə sistein daxil edilməsi onları qaçılmaz ölümdən xilas etdi.
Z.Bak və A.Erv analoji effekti siçanların bədəninə sianid daxil etməklə
müşahidə etdi (Бак З.М., 1968).
Bundan sonra dünyanın bir çox laboratoriyalarında radiasiyanın təsirindən
mühafizə preparatlarının intensiv axtarışı başladı. Beləliklə də, Radiasiya biofizikasının
bioloji obyektlərin radiohəssaslığının dəyişəbilmə mexanizmlərini aydınlaşdırmağa
çalışan sərbəst bir sahəsi yarandı.
Bu işlər, praktiki əhəmiyyəti ilə yanaşı, həm də böyük nəzəri əhəmiyyət kəsb
edir. Belə ki, bu zaman radiomühafizə preparatlarının tətbiq olunduğu fiziki‐kimyəvi
proseslər də xırda detalları ilə tədqiq edilir.
Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, radiomühafizə
preparatları canlıların toxumalarında oksigenin miqdarını azaldır. İlk olaraq, hesab
olundu ki, bu formada mühafizə sərbəst radikalların inaktivasiyası və sərbəst radikal‐
oksidləşmə proseslərinin ləngiməsi ilə əlaqədardır. Bu fikrin sadə molekulyar
sistemlərin model eksperimentlərində də sübut olunmasına baxmayaraq, mürəkkəb
sistemlər üçün bu cür izah kifayət etmədi.
Radiomühafizə
preparatlarının
daxil
edilməsindən
sonra
canlıların
toxumalarında baş verən fizioloji və biokimyəvi dəyişiklikləri təhlil edərək 60‐cı illərin
ortalarında Z. Bak və P. Aleksander “ biokimyəvi şok ” adlanan hipotez urəli sürdü. Bu
hipotezə əsasən müxtəlif radioprotektorlar hüceyrəni ionlaşdırıcı şüalanmanın təsirinə
qarşı yüksək davamlılıq halına keçirməklə, metabolik prosesləri dəyişdirir (Бак З.М.,
1968).
Sonradan orqanizmin radiorezistentliyini dəyişə bilən radioprotektor xassəli
preparatların təsiri altında baş verə bilən konkret biokimyəvi dəyişmələrin tədqiqinə
həsr olunmuş çoxlu sayda işlər görüldü. Bu işlərin nəticəsində 2 yeni hipotez:
“radiomühafizə vasitələrinin kompleks biokimyəvi təsiri ” (Романцев Е.Ф.,1968)
və “ sulfhidril hipotezi ” (Граевский Э.Я., 1969) irəli sürüldü.
70 ‐ci illərdə E. N. Qonçarenko və Y.B. Kudryaşov (Гончаренко Е.Н., Кудряшев
Ю.Б., 1980) müəyyən etdilər ki, müxtəlif radiomühafizə vasitələrinin təsiri canlıların
toxumalarında lipidlərin perekis oksidləşməsi məhsullarının (şüa zədələnməsinin təbii
sensibilizatorlarının) miqdarının azalmasına, biogen aminlərin miqdarının isə
artmasına səbəb olur. Məlum olduğu kimi, biogen aminlər dedikdə, tiollar və digər
antioksidləşdiricilər kimi təbii, şüa əleyhinə maddələr başa düşülür. Müəlliflər bunun
əsasında “radiorezistentliyin endogen fonu” hipotezini irəli sürdülər. Nəticədə
hüceyrədə ilkin struktur zədələnmələri yaranan andan nəzərə çarpacaq biokimyəvi və
morfoloji dəyişikliklər baş verən ana qədər bütün fiziki‐kimyəvi proseslərin tədqiqi ön
plana çəkildi. Bu zaman bioloji obyektlərin şüa zədələnməsinin inkişafını sürətləndirən
amillərin (oksigenin, temperaturun) modifikasiyaetdirici təsiri, şüalanmış sistemdə
enerji və elektrik yükünün miqrasiyası, sərbəst radikalların ionlaşdırıcı şüalanmanın
Dostları ilə paylaş: |