10
vahid reaksiyasını öyrənməyə vadar etdi. Bu illərdə şüalanmanın dozimetriya
metodları əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdi və ionlaşdırma dozası üçün ölçü vahidi
qəbul olundu. Ekspozisiya dozasının BS ‐də “rentgen” adlanan vahidi həm qamma,
həm də rentgen şüalanmasını kəmiyyətcə ölçməyə imkan verdi. Həmin vaxtdan da
radiasiyanın bioloji təsirinin ölçüsü təkcə obyektə verilən enerjinin miqdarı ilə deyil,
həm də onun keyfiyyətini və udulduğu mühitdə paylanmasını nəzərə alan effektiv,
ekvivalent, kollektiv dozalar kimi parametrlərlə müəyyən edilməyə başlandı. Bununla
da müşahidə olunan bioloji effektin öyrənilən sistemin udduğu radiasiya dozasından
asılılığını müəyyənləşdirməyə əsaslanan şüalanmanın bioloji təsirinin miqdari təhlili
üçün imkanlar yarandı.
Bircins obyektlərin (eyni xəttin hüceyrələrinin, eyni növ molekulların və s.)
şüalandırılması zamanı müşahidə olundu ki, radiasiya kiçik dozalarda bir qrup
obyektlərə zədələyici təsir göstərdiyi halda, digərlərinin bu təsir prosesində ilkin
xüsusiyyətləri dəyişməz qalır. Çox yüksək dozalarda isə, az sayda da olsa, bəzi
obyektlər zədələnməyə məruz qalmır. Bu hallarda ”doza ‐ effekt” əyrisi eksponensial
xarakter daşıyır və onları sıfır nöqtəsinə qədər dəqiqliklə ekstrapolyasiya etmək olur.
Müşahidə olunmuş bu effekti təbii variabelliklə izah etmək olmaz. Belə ki,
söhbət genetik cəhətdən eyni olan birhüceyrəlilərdən və viruslardan, ya da eyni tip
molekullardan gedir. Bunun izahı üçün fundamental fiziki konsepsiyaların tətbiq
olunmasını, hər şeydən əvvəl isə enerji udulmasının ehtimallı xarakter daşımasını,
ionlaşdırıcı şüaların diskret xarakterli olmasını, bioloji strukturların fiziki
mikroheterogen quruluşa malik olmasını və s. nəzərə almaq lazım idi.
Radiobiologiyanın bu mərhələsi “Kəmiyyət radiobiologiyası” ‐ nın və
“Radiasiya biofizikası” ‐ nın yaranmasına zəmin yaratdı. Aydın oldu ki, radiobioloji
fenomenlərin izahı və ionlaşdırıcı şüalanmanın ümumi bioloji təsir nəzəriyyəsinin
yaradılması üçün kvant mexanikası və nüvə fizikasının nəzəri əsaslarından istifadə
olunmalıdır.
İlk dəfə olaraq, 1922 ‐ci ildə “ nöqtəvi qızma ” nəzəriyyəsi adı altında belə bir
addımı Dessauer atdı. Məlum olduğu kimi, ionlaşdırıcı şüalanmanın kiçik həcmi sıxlığa
malik olmasına baxmayaraq, ayrı ‐ ayrı fotonlar böyük enerji ehtiyatına malikdirlər.
Buna əsaslanan Dessauer fərz etdi ki, sistemin ümumilikdə nisbətən az ümumi enerji
qəbul etməsi zamanı onun bəzi diskret mikrohəcmləri çox böyük porsiyalarda enerji
uda bilir ki, nəticədə mikrolokal qızma bioloji zədələnməyə gətirib çıxaran geniş
struktur dəyişmələri yaradır. Qeyd edək ki, hətta öldürücü dozalarda şüalanma dozası
insan bədəninin temperaturunu ~ 0.001°C artıra bilir.
Dediklərimizdən aydın olur ki, Dessauer ayrı‐ayrı obyektlərdə radiasiya
effektlərinin ehtimallı xarakter daşımasını qəbul etməklə, bu effektlərin yaranma
səbəbini müxtəlif “nöqtə istiliyinin” statistik paylanması ilə izah etməyə müyəssər
oldu. Beləliklə də, ilk dəfə olaraq, kəmiyyət radiobiologiyasında “fiziki yerinədüşmə”
prinsipi adlanan prinsip ortaya atıldı. Bu prinsip sonradan C. Krouterin, D. Linin,
K.Q. Simmerin, V. İ. Koroqodinanın işlərində daha da inkişaf etdirildi (Кудряшов Ю.Б.,
2004).
11
“Yerinədüşmə” prinsipinə əsasən son bioloji reaksiyaların baş verməsinin ilkin
fiziki start mexanizmi ionlaşdırıcı şüalanmanın maddə ilə təsadüfi qarşılıqlı təsiri ilə
müəyyən olunur. Başqa sözlə desək, bu prinsipə əsasən hər molekula və ya hüceyrəyə
eyni qədər enerji payı düşmür.
“Yerinədüşmə” prinsipi “hədəf ” nəzəriyyəsi adlanan digər bir nəzəriyyə ilə
sıx bağlıdır. Qeyd edək ki, “hədəf” nəzəriyyəsinin əsasında canlı sistemlərin
quruluşunun heterogenliyi prinsipi durur. Belə ki, sistemin ayrı‐ayrı struktur
elementlərinin şüalanma ilə zədələnməsi həmin sistem üçün eyni əhəmiyyət kəsb
etmir. Məsələn, nadir hüceyrə strukturunun dönməz zədələnməsi onun məhvinə
səbəb ola bilirsə, digər çox sayda strukturların bu cür zədələnməsi hüceyrə üçün
böyük əhəmiyyət kəsb etməyə də bilər. Buna misal olaraq, hüceyrə nüvəsini, DNT
molekulunu və hüceyrənin özünün bölünmə prosesini göstərmək olar ki, bunların da
radiasiyanın təsirinə yüksək həssaslıq göstərməsi çoxlu sayda tədqiqat işlərinin
nəticələri ilə sübut olunmuşdur.
Genetik quruluşun şüa ilə zədələnməsinin bədxassəli şişlər əmələ gətirməklə
və eybəcər formalar yaratmaqla şüalanmadan bilavasitə sonra, ya da şüalanmadan
xeyli müddət keçdikdən sonra (sonrakı nəsillərdə) özünü göstərməsi də kifayət qədər
tutarlı dəlillərlə sübut olundu.
Qeyd edək ki, bioloji obyektin ionlaşdırıcı şüalanmaya məruz qalması zamanı
onun ayrı‐ayrı molekullarının, hüceyrələrinin, toxumalarının, orqanlarının şüa
udmasında əhəmiyyətli fərqlər olmur. Hətta kiçik dozalarda şüalanma zamanı belə
molekullarda milyonlarla ionlaşma aktları baş verir ki, bu da, hüceyrənin quruluş və
funksiyasının müxtəlif formada pozulmasına səbəb olur. Ancaq bu pozulmaların yalnız
bəziləri hüceyrənin bölünmə qabiliyyətinin itməsi və onun məhvi ilə nəticələnə bilir.
Genetik informasiya daşıyıcısı olan nadir DNT makromolekulu bu hallarda ”kritik
struktur”, yəni “hədəf ” rolunu oynayır.
Sonrakı tədqiqatların nəticələrindən aydın oldu ki, “hədəf ” nəzəriyyəsinin bu
formada qəbulu onun tətbiqinin xeyli məhdudlaşmasına səbəb olur. Belə ki, o, effekt ‐
doza asılılığını bioloji sistemlərin yalnız elementar və ya sadə reaksiyaları üçün
kəmiyyətcə interpretasiya etməyə imkan verir. Mürəkkəb sistemin şüalanmaya son
cavab reaksiyası isə (məsələn, hüceyrənin ölümü) təkcə DNT ‐yə şüa düşməsindən asılı
olmur. O, həm də hüceyrənin və bütöv orqanizmin şüalanmaya sistemli cavabından,
daha dəqiq desək, bioloji sistemin özünün bir çox xüsusiyyətlərindən (məsələn,
zədələnməni kənarlaşdırmaq və ya bərpa etmək qabiliyyətində) asılı olur.
Məlum olduğu kimi, 1945 ‐ci ilin avqustunda Yaponiyanın Naqasaki və
Xirosima şəhərlərinin sakinləri atom bombalarının təsirinə məruz qaldılar. Digər
təsirlərlə yanaşı, həm də yüksək şüalanma ilə müşayiət olunan bu partlayışların
dəhşətli nəticələri XX əsrin ortalarında artıq özünü göstərməyə başladı. Yaranmış
vəziyyəti o zaman A. M. Kuzin belə xarakterizə edirdi: “Ön planda ali orqanizmlərin
total şüalanmasının öyrənilməsi, onların ionlaşdırıcı şüalanmanın zərərli təsirindən
mühafizəsi, şüa xəstəliyinin müalicəsi və profilaktikasının nəzəri əsaslarının yaradılması
problemləri dururdu. İonlaşdırıcı şüalanmanın təsirinin bioloji təzahürləri ilə
Dostları ilə paylaş: |