Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
10 
 
vahid  reaksiyasını  öyrənməyə  vadar  etdi.  Bu  illərdə  şüalanmanın  dozimetriya 
metodları  əhəmiyyətli  dərəcədə  təkmilləşdi  və  ionlaşdırma  dozası  üçün  ölçü  vahidi 
qəbul  olundu.  Ekspozisiya  dozasının  BS  ‐də  “rentgen”    adlanan  vahidi  həm  qamma, 
həm  də  rentgen  şüalanmasını  kəmiyyətcə  ölçməyə  imkan  verdi.  Həmin  vaxtdan  da 
radiasiyanın  bioloji  təsirinin  ölçüsü  təkcə  obyektə  verilən  enerjinin  miqdarı  ilə  deyil, 
həm  də  onun  keyfiyyətini  və  udulduğu  mühitdə  paylanmasını  nəzərə  alan  effektiv, 
ekvivalent, kollektiv dozalar kimi parametrlərlə müəyyən edilməyə başlandı. Bununla 
da  müşahidə  olunan  bioloji  effektin  öyrənilən  sistemin  udduğu  radiasiya  dozasından 
asılılığını  müəyyənləşdirməyə  əsaslanan  şüalanmanın  bioloji  təsirinin  miqdari  təhlili 
üçün imkanlar yarandı.  
Bircins  obyektlərin  (eyni  xəttin  hüceyrələrinin,  eyni  növ  molekulların  və  s.) 
şüalandırılması  zamanı  müşahidə  olundu  ki,  radiasiya  kiçik  dozalarda  bir  qrup 
obyektlərə  zədələyici  təsir  göstərdiyi  halda,  digərlərinin  bu  təsir  prosesində  ilkin 
xüsusiyyətləri  dəyişməz  qalır.  Çox  yüksək  dozalarda  isə,  az  sayda  da  olsa,  bəzi 
obyektlər zədələnməyə məruz qalmır. Bu hallarda ”doza ‐ effekt” əyrisi eksponensial 
xarakter daşıyır və onları sıfır nöqtəsinə qədər dəqiqliklə ekstrapolyasiya etmək olur. 
Müşahidə  olunmuş  bu  effekti  təbii  variabelliklə  izah  etmək  olmaz.  Belə  ki, 
söhbət  genetik  cəhətdən  eyni  olan  birhüceyrəlilərdən  və  viruslardan,  ya  da  eyni  tip 
molekullardan  gedir.  Bunun  izahı  üçün  fundamental  fiziki  konsepsiyaların  tətbiq 
olunmasını,  hər  şeydən  əvvəl  isə  enerji  udulmasının  ehtimallı  xarakter  daşımasını, 
ionlaşdırıcı  şüaların  diskret  xarakterli  olmasını,  bioloji  strukturların  fiziki 
mikroheterogen quruluşa malik  olmasını və s. nəzərə almaq lazım idi. 
Radiobiologiyanın  bu  mərhələsi  “Kəmiyyət  radiobiologiyası”  ‐  nın  və 
“Radiasiya  biofizikası”  ‐  nın  yaranmasına  zəmin  yaratdı.  Aydın  oldu  ki,  radiobioloji 
fenomenlərin  izahı  və  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  ümumi  bioloji  təsir  nəzəriyyəsinin 
yaradılması  üçün  kvant  mexanikası  və  nüvə  fizikasının  nəzəri  əsaslarından  istifadə 
olunmalıdır.  
İlk dəfə olaraq, 1922 ‐ci ildə “ nöqtəvi qızma ” nəzəriyyəsi adı altında belə bir 
addımı Dessauer atdı. Məlum olduğu kimi, ionlaşdırıcı şüalanmanın kiçik həcmi sıxlığa 
malik  olmasına  baxmayaraq,  ayrı  ‐  ayrı  fotonlar  böyük  enerji  ehtiyatına  malikdirlər.  
Buna  əsaslanan  Dessauer fərz etdi ki, sistemin ümumilikdə nisbətən az ümumi enerji 
qəbul  etməsi  zamanı  onun  bəzi  diskret  mikrohəcmləri  çox  böyük  porsiyalarda  enerji 
uda  bilir  ki,  nəticədə  mikrolokal  qızma  bioloji  zədələnməyə  gətirib  çıxaran  geniş 
struktur dəyişmələri yaradır.  Qeyd edək ki, hətta öldürücü dozalarda şüalanma dozası 
insan bədəninin temperaturunu  ~ 0.001°C  artıra bilir.  
Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  Dessauer  ayrı‐ayrı  obyektlərdə  radiasiya 
effektlərinin  ehtimallı  xarakter  daşımasını  qəbul  etməklə,    bu  effektlərin  yaranma 
səbəbini  müxtəlif    “nöqtə  istiliyinin”  statistik  paylanması  ilə  izah  etməyə  müyəssər 
oldu.  Beləliklə  də,  ilk  dəfə  olaraq,  kəmiyyət  radiobiologiyasında  “fiziki  yerinədüşmə” 
prinsipi    adlanan  prinsip  ortaya  atıldı.  Bu  prinsip  sonradan    C.  Krouterin,    D.  Linin,     
K.Q. Simmerin, V. İ. Koroqodinanın  işlərində daha da inkişaf etdirildi (Кудряшов Ю.Б., 
2004).    

---

 
 
11 
 
 “Yerinədüşmə” prinsipinə əsasən son bioloji reaksiyaların baş verməsinin ilkin 
fiziki start mexanizmi ionlaşdırıcı şüalanmanın maddə ilə təsadüfi      qarşılıqlı təsiri ilə 
müəyyən olunur. Başqa sözlə desək, bu prinsipə əsasən hər molekula və ya hüceyrəyə 
eyni qədər enerji payı düşmür.  
“Yerinədüşmə” prinsipi  “hədəf  ”  nəzəriyyəsi adlanan digər bir nəzəriyyə ilə 
sıx  bağlıdır.  Qeyd  edək  ki,  “hədəf”  nəzəriyyəsinin  əsasında  canlı  sistemlərin 
quruluşunun  heterogenliyi  prinsipi  durur.  Belə  ki,  sistemin  ayrı‐ayrı  struktur 
elementlərinin şüalanma ilə zədələnməsi həmin sistem üçün eyni əhəmiyyət     kəsb 
etmir.  Məsələn,  nadir  hüceyrə  strukturunun  dönməz  zədələnməsi  onun  məhvinə 
səbəb  ola  bilirsə,  digər  çox  sayda  strukturların  bu  cür  zədələnməsi  hüceyrə  üçün 
böyük  əhəmiyyət  kəsb  etməyə  də  bilər.  Buna  misal  olaraq,  hüceyrə  nüvəsini,  DNT 
molekulunu və hüceyrənin özünün bölünmə prosesini göstərmək olar ki, bunların da 
radiasiyanın  təsirinə  yüksək  həssaslıq  göstərməsi  çoxlu  sayda  tədqiqat  işlərinin 
nəticələri ilə sübut olunmuşdur.                   
Genetik quruluşun şüa ilə zədələnməsinin bədxassəli şişlər əmələ gətirməklə 
və  eybəcər  formalar  yaratmaqla    şüalanmadan  bilavasitə  sonra,  ya  da  şüalanmadan 
xeyli müddət keçdikdən sonra (sonrakı nəsillərdə) özünü göstərməsi də kifayət qədər 
tutarlı dəlillərlə sübut olundu.  
Qeyd edək ki, bioloji obyektin ionlaşdırıcı şüalanmaya məruz qalması zamanı 
onun  ayrı‐ayrı  molekullarının,  hüceyrələrinin,  toxumalarının,  orqanlarının  şüa 
udmasında  əhəmiyyətli  fərqlər  olmur.  Hətta  kiçik  dozalarda  şüalanma  zamanı  belə 
molekullarda  milyonlarla  ionlaşma  aktları  baş  verir  ki,  bu  da,  hüceyrənin  quruluş  və 
funksiyasının müxtəlif formada pozulmasına səbəb olur. Ancaq bu pozulmaların yalnız 
bəziləri  hüceyrənin  bölünmə  qabiliyyətinin  itməsi  və  onun  məhvi  ilə  nəticələnə  bilir. 
Genetik  informasiya  daşıyıcısı  olan  nadir  DNT  makromolekulu  bu  hallarda  ”kritik 
struktur”, yəni  “hədəf ”  rolunu oynayır. 
Sonrakı tədqiqatların nəticələrindən aydın oldu ki, “hədəf ” nəzəriyyəsinin bu 
formada qəbulu onun tətbiqinin xeyli məhdudlaşmasına səbəb olur. Belə ki, o, effekt ‐ 
doza  asılılığını  bioloji  sistemlərin  yalnız  elementar  və  ya  sadə  reaksiyaları  üçün 
kəmiyyətcə  interpretasiya  etməyə  imkan  verir.  Mürəkkəb  sistemin  şüalanmaya  son 
cavab reaksiyası isə (məsələn, hüceyrənin ölümü) təkcə DNT ‐yə şüa düşməsindən asılı 
olmur.  O,  həm  də  hüceyrənin  və  bütöv  orqanizmin  şüalanmaya  sistemli  cavabından, 
daha  dəqiq  desək,  bioloji  sistemin  özünün  bir  çox  xüsusiyyətlərindən  (məsələn, 
zədələnməni kənarlaşdırmaq və ya bərpa etmək qabiliyyətində) asılı olur.   
Məlum  olduğu  kimi,  1945  ‐ci  ilin  avqustunda  Yaponiyanın  Naqasaki  və 
Xirosima  şəhərlərinin  sakinləri  atom  bombalarının  təsirinə  məruz  qaldılar.  Digər 
təsirlərlə  yanaşı,  həm  də  yüksək  şüalanma  ilə  müşayiət  olunan  bu  partlayışların 
dəhşətli  nəticələri  XX  əsrin  ortalarında  artıq  özünü  göstərməyə  başladı.  Yaranmış 
vəziyyəti  o  zaman  A.  M.  Kuzin  belə  xarakterizə  edirdi:  “Ön  planda  ali  orqanizmlərin 
total  şüalanmasının  öyrənilməsi,  onların  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  zərərli  təsirindən 
mühafizəsi, şüa xəstəliyinin müalicəsi və profilaktikasının nəzəri əsaslarının yaradılması 
problemləri  dururdu.  İonlaşdırıcı  şüalanmanın  təsirinin  bioloji  təzahürləri  ilə 

---