Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
16 
 
irəli  sürüldü  ki,  orqanizmin  bölünməz  və  ya  çox  zəif        bölünən  hüceyrələrinin  (sinir 
hüceyrələri,  əzələ  və  parenximatoz  toxumaların  hüceyrələri)  məhvinə  səbəb  bioloji 
membran  kimi  kritik  strukturların  zədələnməsidir.  Bu  cür  fazalararası  məhvolma 
şüalanmaya  kifayət  qədər  davamlı  olan  hüceyrələrə  xas  olan  xüsusiyyətdir. 
Şüalanmanın  özünün  bilavasitə  DNT  ‐  yə  və  ya  bioloji  membrana  təsiri  dozanın 
müəyyən      qiymətlərində  heç  də  onlar  üçün  həmişə  zədələyici  olmur.  Bunun  səbəbi 
hüceyrənin  özündə  şüalanma  prosesində  oksiradikalların  yaratdığı  məxsusi    əks  təsir 
sisteminin  olmasıdır.  Başqa  sözlə  desək,  hər  bir  hüceyrədə,  şüalanma 
zədələnməsindən  strukturu  reparasiya  edən  sistemdən  başqa,  DNT  və  bioloji 
membranları  zədələnmədən  qorumağa  qadir  olan  fərdi  mühafizə  sistemi  də 
mövcuddur.  Bu  sistemi  endogen  fon  radiorezistentliyini  yaradan  və  hüceyrənin 
oksidləşmə    ‐    reduksiya      homeostazını      müəyyən    edən    bir    qrup    bioloji    aktiv 
molekul və fermentlər təşkil edir.  
 
Qeyd  edək  ki,  hüceyrənin  proqramlaşdırılmış  məhvi  mexanizminin  – 
apoptozun  kəşfi  Molekulyar  biologiya  və  Radiasiya  biologiyasının  ən  böyük 
nailiyyətlərindən biridir. Çox mərhələli biokimyəvi reaksiyalar kaskadı vasitəsilə həyata 
keçən  bu  proses,  əslində,  mutasiya  dəyişmələri  nəticəsində  “  resusları  ”  tükənmiş, 
həyat qabiliyyətini itirmiş və orqanizm üçün artıq yad olan hüceyrələrin məhv edilməsi 
prosesidir.  
Son      illər      apoptoz      mexanizminin      yalnız      hüceyrələrə      deyil,    həm    də 
hüceyrədən böyük və hüceyrədaxili strukturlara da aid olması müəyyən edilmişdir.   
Alınmış  nəticələrin  əsasında  V. P. Skulaçev  “ özünüməhvin ”  ümumi  bioloji  
qanununu  müəyyənləşdirə  bilmişdir.  Bu  qanuna  əsasən  orqanellalardan  tutmuş  ali 
orqanizmlərə  qədər  istənilən  canlı  sistem,  əgər  həyatın  təşkili  ierarxiyasında  yüksək 
pilləni  tutan  sistemin  həyat  fəaliyyəti  üçün  təhlükəyə  çevrilirsə,  özünü  məhv  edir 
(Кудряшов  Ю.Б.,  2004).  Mitoxondrilərin  özünüməhv  etməsi  mitontoz,  orqan  və 
toxumalarınkı isə orqanoptoz adlanır. 
 
Müəyyən edilmişdir ki, şüalanmanın təsiri ilə hüceyrələrin nekrotik  ölümünə 
və apoptoza gətirən əsas siqnal mexanizmlərindən biri oksigenin aktiv formalarının və 
lipidlərin perekis oksidləşməsi məhsullarının həddən çox yaranmasıdır.  
 
Kritik  strukturların  zədələnməsi  və  yenidən  bərpa  olunması  mexanizmlərinin 
tədqiqi ilə məşğul olan tədqiqatçıları həmişə  belə bir fikir narahat etmişdir. Görəsən, 
bu  mexanizm  təkcə  ionlaşdırıcı  şüalanma  üçün  xarakterikdir,  yoxsa  bu  cür  sistemli 
cavab  reaksiyası  istənilən  xarici  təsirə  reaksiya  verən  hər  bir      hüceyrəyə    xas    olan  
xüsusiyyətdir ?  Başqa sözlə desək, görəsən bu ümumibioloji hadisədirmi ? 
 
1960 ‐cı ildə V.P.Paribok maraqlı bir fikir irəli sürdü. Bu fikrə əsasən, reparativ 
sistemlərin  DNT  ‐nin  radiasiya  zədələnməsini  bərpa  etməsi  xüsusiyyəti  canlı 
sistemlərin  zədələyici  təsirlərə  qeyri  ‐  spesifik  reaksiyasının  yalnız  bir  təzahür 
formasıdır.  Başqa  sözlə  desək,  hüceyrələrdə  onun  strukturunun  normal,  stasionar 
dinamik  vəziyyətini  saxlayan  və  istənilən  zədələyici  təsirin  yaratdığı  dəyişmələrə 
standart reaksiya verə bilən unikal bir sistem mövcuddur (Кудряшов Ю.Б., 2004). 

---

 
 
17 
 
 
L.X.Eydus apardığı tədqiqatların nəticələrini təhlil edərək analoji fikrə gəldi. 
Eydusa görə, zədələnməyə qarşı hüceyrənin qeyri ‐ spesifik reaksiyası təkcə ionlaşdırıcı 
şüalanma  zamanı  deyil,  istənilən  fiziki  və  kimyəvi  təsir  zamanı  yaranır.  Onun 
ümumiləşdirici  hipotezinə  əsasən  zədələyici  amilin  təsiri  ilə  strukturda  eyni  tipli 
dəyişmələr  baş  verir.  Bu  dəyişmələrə  membran  daşınmalarının  pozulması,  kiçik 
molekullu birləşmələrin konsentrasiya qradiyentinin dəyişməsi və s. aiddir (Эйдус Л.Х., 
2000). 
 
Sonuncu   illərə   qədər   toplanmış   faktiki   materialları   ümumiləşdirərək 
belə      nəticəyə    gəlmək    olar:    «radiasiya    və    ya    istənilən    “qıcıqlandırıcı”  təsir 
hüceyrədə  oksidativ  stress  yaradır  ki,  bunun  da  təzahür  forması  təsirin  müddət  və 
dozasından asılı olur»”.  
Qeyd  edək  ki,  oksidativ  stress  bir  ‐  birindən  asılı  olan  iki  müxtəlif  prosesin 
vəhdətindən  ibarətdir.  Bunlardan  biri  prooksidantların  toplanması  nəticəsində 
yaranan  oksidativ  proses,  digəri  isə  hüceyrənin,  fermentlər  və  kiçik  molekullu 
antioksidantlar  sistemi    kimi    ehtiyat    mühafizə  resurslarını  mobilizə  etməklə,  bu 
prosesi saxlayan sistemdir. 
 
1986 ‐cı ildə Çernobıl AES ‐ də baş verən məlum qəza, həm  bu qəzaya dair, 
həm  də  əvvəllər  baş  vermiş  bu  cür  qəzalara  və  onların  gələcəkdə  törədə  biləcəyi 
fəsadlara dair məlumatların üzərindən məxfiliyin götürülməsinə səbəb oldu. Bununla 
da, radiobiologiyada  yeni  inkişaf mərhələsi (IV mərhələ) başlandı.  
Çernobıl AES ‐ də baş verən qəzanın nəticələrinin təhlili göstərdi ki, bu qəza, 
radionuklidlərlə çirklənmiş ərazilərin miqyasına görə misli görünməmiş  qəza idi. Belə 
ki,  bu  qəzanın  izlərinə  Filippindən  tutmuş  Kanadaya  və  Cənubi  Amerikaya  qədər 
ərazilərdə  rast  gəlmək  mümkün  oldu.  Milyon  küri  ‐lərlə  süni  radionuklidlər  qısa 
müddət  ərzində  biosferə  daxil  oldu.  Bu  isə,  ləngimədən,  yüksək  dəqiqliklə  Çernobıl 
radionuklidlərinin  torpaq‐bitki  zənciri  üzrə  miqrasiya  xüsusiyyətlərini,  biosferin  ayrı‐
ayrı  komponentlərində  toplanma  və  paylanma  yollarını,  biosferə  daxilolma 
formalarını, əsasən də onların kiçik dozalarda       canlı orqanizmlərə, insanlara xroniki 
təsirinin  xarakterini  öyrənməyi  radiobioloqların  qarşısında  tələb  kimi  qoydu.      Aydın 
oldu  ki,  bu  fəlakətin  törətdiyi  problemlərin  həlli  üçün  toplanmış  elmi  biliklər  və 
ənənəvi radiobiologiyanın və tibbin malik olduğu təcrübələr kifayət etmir. Buna görə 
də  müasir  radiobiologiyanın  yeni  sahələri  inkişaf  etməyə  başladı.  Bu  sahələrə 
aşağıdakıları aid etmək olar: 
  ‐   şüalanmanın kiçik dozalarda bioloji təsirinin və onun gələcəkdə törədə    
      biləcəyi fəsadların öyrənilməsi; 
  ‐   radionuklidlərin    ətraf   mühitin   kimyəvi   çirkləndiriciləri  ilə  birgə  
      (kombinasion) təsirinin öyrənilməsi; 
  ‐   şüalanmanın  xroniki  təsirindən yeni mühafizə vasitələrinin axatarılıb   
      tapılması. 
 
Radiasiya biologiyasının inkişafının müasir mərhələləri çox yaxın vaxtları əhatə 
etdiyindən, adı çəkilən problemlərin həllində hansısa uğurların olmasından danışmaq 
hələ  tezdir.  Fundamental  Ümumi  radiobiologiya  və  Tibbi  radiobiologiya    ilə  yanaşı 

---