Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
14 
 
birbaşa  və  dolayı  yolla  təsirində  rolu,  oksiradiotoksinlərin  radiobioloji  effektin  və 
mühafizə effektinin formalaşması zamanı toplanması və s. öyrənilməyə başlandı.  
Şüa zədələnməsinin ilkin molekulyar mexanizminin açılmasında B. N. Tarusov 
və onun məktəbinin müstəsna rolu olmuşdur. Onların sürdüyü nəzəriyyəyə əsasən, az 
sayda  ilkin  zədələnmələr  çoxlu  sayda  subhüceyrə  strukturlarının  cəlb  olunduğu 
zəncirvari  oksidləşmə  proseslərini  yaradır  (Кудряшов  Ю.Б.,  2004).    “Fiziki  ‐  kimyəvi  
mexanizmə  dair”    bu    nəzəriyyə    və    “İlkin    radiasiya  zədələnməsinin  güclənməsi” 
prinsipi  çoxlu  sayda  radiobioloji  fenomenləri  (zaman  keçdikcə  şüa  zədələnməsinin 
güclənməsi,  bu  prosesə  temperatur  və  atmosferin  qaz  tərkibinin  təsiri  və  s.)  izah 
etməyə  imkan  verdi.  Keçən  əsrin  50  ‐ci  illərinin  ortalarında    B.  N.  Tarusovun 
laboratoriyasında  müəyyən  edildi  ki,  hüceyrə  lipidlərinin  tərkibinə  daxil  olan 
doymamış yağ turşuları radiasiyanın təsirinə həddən artıq həssasdırlar və bu təsirə çox 
zəif  müqavimət  göstərdiklərindən,  lipidlərin  perekis  oksidləşmə  məhsulları  müxtəlif 
bioloji obyekt və sistemlərdə şüalanmanın təsirini xeyli gücləndirir.  
Bu  və  bu  istiqamətdə  aparılmış  digər  tədqiqat  işləri  göstərdi  ki,  şüalanma 
zamanı  perekis  oksidləşməsi  prosesinə  biomembran  lipidləri  aktiv  cəlb  olunur  ki,  bu 
da, hüceyrənin güclü zədələnməsinə və məhvinə səbəb olur.     
 
B.N.Tarusovun  fikrincə,    norma  daxilində  toxuma  lipidlərində  oksidləşmə 
prosesləri,  çox  aşağı  səviyyədə  olmaqla,  stasionar  rejim  halında  olur.  Şüalanmadan 
sonra isə bu proseslər qeyri ‐ stasionar rejim halına keçə bilir ki, nəticədə oksidləşmə 
dəyişmələrində  hüceyrə  daxili  membran  strukturlarının  müxtəlif  komponentləri  də 
iştirak edir. 
 
Bu  təsəvvürlərin  inkişafında  Nobel  mükafatı  laureatı  N.N.Semyonovun  və 
onun  məktəbinin  nümayəndələrinin  klassik  tədqiqatları  müstəsna  rol  oynadı. 
İonlaşdırıcı  şüalanmanın  törətdiyi  lipid  oksidləşməsinə  və  hüceyrənin  bioloji 
membranlarında  antioksidləşmə  ‐  mühafizə  ‐  bərpaetmə proseslərinə həsr olunmuş 
işlərlə  daha  sonra  əsaslı  şəkildə  N.M.Emanuel  və  E.B.Burlakova  (Бурлакова  Е.Б., 
Эмануэль Н.М.,1971) məşğul oldular.  
 
Fermentlərdən  və  kiçik  molekullu  antioksidantlardan  təşkil  olunmuş, 
orqanizmin və hüceyrənin radiorezistentliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayan 
biokimyəvi  antioksidləşmə  mühafizə  sisteminin  kəşf  olunması  radiobiologiya  elminin 
ümumi  biologiyaya  verdiyi  mühüm  töhvələrdən  biridir.  Əlavə  olaraq  müəyyən  edildi 
ki, təkcə şüalanma nəticəsində deyil, həm də metaboloji olaraq yaranan oksiradikallar 
(oksigenin  aktiv  formaları)  hüceyrənin  quruluşunu  dağıtmaqla,  orqanizmin  patoloji 
vəziyyətini yaradır. Bu cür zədələnmələrdən təklif olunan mühafizə bir çox xəstəliklər 
üçün əsas müalicə üsulu olur.  
Bununla da kiçik molekullu oksiradikalların və biogen 
oksidləşmə  məhsullarının    bioloji  rolunun  aydınlaşdırılması  üzrə  tədqiqatlar  dövrü 
başladı. Qeyd edək ki, biogen oksidləşmə məhsulları dedikdə tərkibində oksigen olan 
aktiv  birləşmələr,  yəni  oksigenin  aktiv  formaları,  azot  monooksidi,  lipidlərin  sərbəst 
radikal  perekis  oksidləşməsi  məhsulları  olan  birləşmələr  başa  düşülür.  Bu  dövrün 
xarakterik  xüsusiyyəti  şüalanmış  hüceyrədən  apoptoz  və  mutasiyanı  aktivləşdirən,   

---

 
 
15 
 
sito  ‐    və    geno  ‐  toksiki  təsirə  malik  olan  oksiadduktların  yaranmasının  müəyyən 
edilməsi oldu. 
 
Bu dövrün digər xarakterik, ondan da az əhəmiyyət kəsb etməyən xüsusiyyəti 
DNT  ‐nin  radiasiya  zədələnməsinin  bərpa  olunması  mexanizminin  açılması  oldu.  Bu 
kəşf  radiobiologiyanın  canlılar  elminə  verdiyi  misli  görünməmiş  bir  töhvə  oldu. 
Müəyyən  edildi  ki,  hüceyrələrdə  genomun  struktur  bütövlüyünü  saxlayan  çox 
mürrəkkəb fermentlər sistemi kompleksi fəaliyyət göstərir. Bunlardan bir qrupu DNT 
reparasiyasının müxtəlif fermentləridir ki, onlar da irsiyyət molekulunun  defektlərini  
aşkara  çıxarır, zədələnmələri  spesifik  üsulla “ təmir ” etməklə, DNT ‐ nin struktur və 
funksiyalarını bərpa edir, normal hüceyrə bölünməsini təmin edir.  
 
Bu  dövrdə  DNT  zədələnmələrinin  bərpa  olunmasının  bir  neçə  mexanizmi 
müəyyən  edildi.  Bunlar  fotoreaktivasiya,  nukleotitlərin  ekssizion  reparasiyası, 
rekombinasyon reparasiya və  DNT sonluqlarının qeyri ‐ komplementar bitişmə yolu ilə 
reparasiyasıdır.  Həmçinin  də  müəyyən  edildi  ki,  DNT  ‐  nin  bərpaolunma  sisteminin 
fəaliyyəti  hüceyrədaxili  metobolizmin  vəziyyətindən  və  hüceyrədə  energetik 
proseslərinin  intensivliyindən  asılı  olur.  Bununla  da,  şüa  zədələnməsinin  hüceyrənin 
postradiasion  bölünmə  şəraitindən,  metabolik  sistemin  vəziyyətindən  asılığı  kimi 
məlum  radiobioloji  effektlərin  molekulyar  mexanizmləri  açılmış  oldu.  Müəyyən  oldu 
ki, şüalanma dozasının qiymətindən asılı olaraq, DNT ‐nin pozulmuş quruluşu bir halda 
tamamilə  bərpa  oluna  bilər.  Digər  halda  isə    bərpaolunma  molekulun  müəyyən  bir 
hissəsini  əhatə  edə  bilər  ki,  bu  da,  zədələnmiş  hüceyrənin  sonrakı  taleyini  –  onun 
yaşayıb‐yaşaya bilməyəcəyini müəyyən edir.  
 
Bu  dövrün  tədqiqatlarının  nəticəsində  Radiasiya  biologiyasında  ümumi  bir 
prinsip  qəbul  olundu.  Bu  prinsipə  əsasən  “son  radiobioloji  effekt  bir  ‐  birinin  əksinə 
yönəlmiş  iki  prosesin  interferensiyası  nəticəsində  yaranır”.  Başqa  sözlə  desək, 
“radiasiyanın  son  təsirini  ilkin  zədələnmənin  realizə  olunması  və  reparasiya  sistemi 
vasitəsi ilə hüceyrədaxili strukturların bərpa olunması prosesləri birgə formalaşdırır”.  
 
Radiasiya biologiyasının sonrakı inkişafında A.M.Kuzinin irəli sürdüyü və nəzəri 
əsaslarını  işləyib  hazırladığı  “Şüa  zədələnməsinin  struktur  ‐  metaboloji  nəzəriyyəsi  ” 
mühüm  rol  oynadı.  Bu  nəzəriyyəyə  əsasən  hüceyrə  orqanellalarının  çoxlu  sayda 
struktur  zədələnmələri  hüceyrədə  metabolizmin  pozulmasına  gətirib  çıxarır.  Bunun 
nəticəsi  təkcə  şüalanmış  hüceyrənin  deyil,  həm  də  qonşu  (hətta  ondan  çox  uzaqda 
olan)  hüceyrələrin  həyat  fəaliyyətinin  pozulmasına  və  məhvinə  səbəb  ola  bilir.  Bu 
nəzəriyyə  radiasiyanın  “məsafədən”  (“distansion”)  təsirinin  olmasını  ideyasını 
gündəmə gətirdi. 
 
DNT  ‐nin  radiasiya  zədələnməsi  mexanizminin,  həmçinin  də  zədələnməni 
aradan  götürən  reparasiya  sisteminin  və  bu  prosesin  limfoid  toxumalarında 
hüceyrələrin  şüa  zədələnməsi  qanunauyğunluqlarının  formalaşmasında  rolunun 
tədqiqi ionlaşdırıcı şüalanmanın təsiri ilə hüceyrələrin fazalararası məhvi prosesinin “ 
proqramlaşdırıldığını ” başa düşməyə imkan verir.  
Bu  planda  1972  ‐ci  ildə  hüceyrələrin  nekroz  məhvindən  fərqlənən    apoptoz 
məhvi formasının da olması kəşf edildi (Горизонтов П.Д. и др.,  1972). Belə bir fikir 

---