Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
18 
 
Radioekologiya  elmi  də  sürətlə  inkişaf  etməyə  başladı.  Bu  elmin  məqsədi  çirklənmiş 
mühitdə  yerləşən  bioloji  obyektlərin  ionlaşdırıcı  radiasiyanın  təsirinə  cavab 
reaksiyasını öyrənməkdir.  
 
Bu  mərhələdə  Radiasiya  biofizikasının  qarşısında  duran  fundamental  məsələ 
zəif təsirlərin yarada biləcəyi radiobioloji effektlərin mexanizmini açmaq olmuşdur. Bu 
günə  məlum  olan  nəticələrin  ümumiləşdirilməsi  indiyəcən  mövcud  olan  bir  fikrin 
əksinə fikir söyləməyə əsas verdi. Belə ki, Radiasiya biologiyasında son vaxtlara qədər 
formalaşmış  fikrə  əsasən  “radiasiya  canlılar  üçün  istənilən    formada    zərərlidir”. 
Sadəcə olaraq, o, kiçik dozalarda kiçik, böyük dozalarda    isə böyük zərər verir.  Başqa 
sözlə  desək,  “ionlaşdırıcı  şüalanmanın  kiçik  dozalarda  törətdiyi  effektləri  böyük 
dozalara  uyğun  göstəriciləri  kiçik  doza  oblastına  ekstrapolyasiya  etmək  yolu  ilə 
qiymətləndirmək olar”.  Aydın oldu ki, bu fikir yalnışdır, yəni ionlaşdırıcı şüalanmanın 
kiçik  dozalarda  törətdiyi  effektləri  böyük  dozalara  uyğun  göstəricilərdən  sadə 
ekstrapolyasiya etmək yolu ilə qiymətləndirmək düzgün deyil.  
 
Bu mərhələdə həmçinin müəyyən edildi ki, bioloji obyektlərin kiçik dozalarda 
radiasiyanın  təsirinə  yüksək  həssaslıq  göstərməsi  son  nəticədə  onlarda  qeyri  ‐  letal 
yüksək  dozalara  qarşı  radiorezistentliyin  formalaşmasına  səbəb  olur.  “Adaptiv  cavab 
reaksiyası”  adlanan bu fenomen, həm də şüalanmanın boyatmaya, inkişafa və digər 
fizioloji  göstəricilərə  təsir  etməsinə  səbəb  olur.  Başqa  sözlə  desək,  kiçik  dozalarda 
şüalanma “ hormezis ” effekti adlanan effekt yaradır. Bu zaman həmçinin kiçik dozanın 
gücü artdıqca, radiobioloji effektlərin təzahürü qeyri ‐ adi dərəcədə zəifləyir. Bu hadisə 
isə doza gücünün əks effekti adlanır.  
 
Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  radiobioloqlar  əvvəllər,  birmənalı  olaraq, 
radiobioloji dəyişmələrin aşağı intensivlikli şüalanma dozasından xətti asılılığını qəbul 
edirdilərsə, sonradan aydın oldu ki, bu diapozonda “doza ‐ effekt” əyrisi, əslində, xətti 
olmayıb,  qeyri  ‐  monoton,  sinusoidal  xarakter  daşıyır.  Kiçik  dozalarda  radiasiyanın  
təsir xüsusiyyətlərini  DNT ‐nin ilkin zədələnməsinə dair ənənəvi mövqedən izah etmək 
cəhdləri  də  uğursuz  oldu.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  bir  qrup  radiobioloqlar  bioloji 
membranları kiçik doza effektlərində əsas radiobioloji hədəf olaraq qəbul etdilər.   
 
Yaxın      vaxtlara      qədər    hesab    olunurdu    ki,    hüceyrələrin    məhv    olması, 
mutasiyalar,  xromosom  aberrasiyaları,  həmçinin  də  toxumalarda  şiş  xəstəliklərinin 
yaranması  kimi  hüceyrə  reaksiyaları  DNT  ‐  nin  ilkin  strukturunun  birbaşa  və  dönməz  
zədələnməsinin nəticəsidir. Əldə olunmuş nəticələr göstərdi ki, oksidativ reaksiyaların 
hesabına radiasiya hədəflərində, əslində, daha mürrəkkəb dəyişmələr baş verir.  
 
 Radiobioloqların diqqətini son illər daha bir prinsipial əhəmiyyətli hadisə cəlb 
etdi.    Bu  hadisə,  şüalanmış  hüceyrələrin  qonşu  şüalanmamış  hüceyrələrə  təsir  edə 
bilən siqnallar ötürə bilməsi qabiliyyətinin aşkar edilməsi idi. Hesab edilir ki, siqnallar 
kontakt və ya hüceyrədaxili fəzaya  sito‐ və genotoksiki maddələrin sekresiya olunması  
yolu  ilə  ötürülür.  “  Şahid  effekti  ”  adını  almış  bu  hadisə,  həm  total,  həm  də  lokal 
şüalanmaya  məruz  qalmış  bitki  və  heyvan  toxumalarından  ekstraksiya  olunmuş 
radiotoksinlərin  tədqiqi  zamanı  aşkar  edilmişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  sito  ‐  və 
genotoksiki “ şahid effekti ”  hüceyrələrin  kiçik  dozalı α ‐   və    ‐ şüalanması zamanı 

---

 
 
19 
 
qeydə  alınmışdır  və  o,  həm  bilavasitə  şüalanmış  hüceyrələrə,  həm  də  sonrakı 
nəsillərdə  onun  bəzi  davamçılarına  xas  olan  xüsusiyyətdir.  Hal‐hazırda  sekresiya 
olunmuş  maddələrin  kimyəvi  təbiətinə  və  onların  təsir  mexanizminə  dair  intensiv 
tədqiqat işləri aparılır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
20 
 
FƏSİL II 
__________________________________________________________________ 
 
RADİOAKTİVLİK HADİSƏSİ 
 
 
 
2.1. Radioaktivliyin kəşfi 
 
1895‐ci ildə alman fiziki Konrad Rentgen qaz boşalmalarının tədqiqi ilə məşğul 
olarkən  yüksək  nüfuzetmə  qabiliyyətinə  malik  naməlum  şüalar  müşahidə  etmiş  və 
həmin  şüaları  X‐şüalar  adlandırmışdır  (Bu  şüalar,  K.Rentgenin  şərəfinə,  həm  də 
“Rentgen şüaları”  adlanır).  
Həmin  ərəfədə  əvvəlcədən  Günəş  şüalarının  təsirinə  məruz  qalmış  bəzi 
maddələrin qaranlıqda “soyuq işıq” saçması – lüminessensiya etməsi hadisəsi də aşkar 
edilmişdir.  Rentgen  şüalarının  kəşfindən  sonra  fransız  fiziki  Anri  Bekkerel 
lüminessensiya  şüalanmasının  da  rentgen  şüalanması  olub‐olmadığını  yoxlamaq 
məqsədi  ilə  tədqiqatlar  aparmış  və  ilk  dəfə  olaraq,  ona,  sonradan  radioaktiv 
şüalanma adlandırılan, yeni növ şüalanmanı aşkar etmək qismət olmuşdur.  
Qeyd    edək      ki,  “lüminessensiya    şüalanması    rentgen    şüalanmasıdırmı?”  
sualının  müəllifi  Anri  Bekkerel  yox,  fransız  fiziki  Anri  Puankare  olmuş  və  o, 
flüoresensiya  edən  maddələrin  yaratdığı  şüalanmanın  rentgen  şüalanması  olmasını 
sübut etməyə çəhd edən ilk tədqiqatçı olmuşdur.  
Məlum  olduğu  kimi,  “flüoressensiya”  flüorid  mineralının  adından  yaranan  söz 
olub,  lüminessensiyanın  qısa  müddət  ərzində  sönən  növüdür.  Anri  Bekkerel  ilk 
tədqiqatları üçün məhz yaxşı flüoressensiya edə bilən uran duzundan istifadə etmişdir. 
Onu da qeyd edək ki, uran duzu XIX əsrin məşhur fiziklərindən olan Edman Bekkerelin 
(Anri Bekkerelin atası) ən çox sevdiyi tədqiqat obyekti idi. Uran duzunun geniş tədqiq 
olunan  obyekt  olmasının  digər  səbəbi  isə  həmin  ərəfələrdə  uran  şüşələrindən 
düzəldilmiş və flüoressensiya hesabına müxtəlif işıqlar yarada bilən oyun aparatlarına 
böyük tələbatın olması idi. 
Əgər  flüoressensiya,  həqiqətən  də  rentgen  şüalanmasının  yaranmasına  səbəb 
olursa, onda uran duzu nümunələri qara kağıza bükülmüş foto lövhələri qaraltmalı idi. 
Belə  ki,  rentgen  şüalarının  yüksək  nüfuzetmə  qabiliyyətinə  malik  olması  əvvəlcədən 
məlum  idi.  Bekkerelin  bu  fikrini  onun  təcrübələri  sübuta  yetirdi.  Belə  ki,  Günəş 
şüalarının təsirinə məruz qalan uran duzu nümunələri, yüksək nüfuzetmə qabiliyyətli 
şüalar yaratmaqla, qara kağıza bükülmüş foto lövhələri qaraltmağa müyəssər oldu.  Bu 
ərəfədə maraqlı bir hadisə baş verdi. Kiçik bir təsadüf nəticəsində bir dəfə hava tutqun 
olduğundan,  Bekkerel  təcrübə  aparmadı  və  növbəti  gün  təcrübəyə  başlamamışdan 
əvvəl,  hər  ehtimala  qarşı,  nümunəni  Günəş  şüaları  ilə  şüalandırmamışdan  əvvəl  foto 
lövhəni  açdı.  Məlum  oldu  ki,  bu  halda  da,  şüalanma  halında  olduğu  kimi,  nümunə 
yaxınlığında  yerləşmiş  və  qara  kağıza  bükülmüş  foto  lövhədə    ləkələr  yara  bilir. 

---