16
irəli sürüldü ki, orqanizmin bölünməz və ya çox zəif bölünən hüceyrələrinin (sinir
hüceyrələri, əzələ və parenximatoz toxumaların hüceyrələri) məhvinə səbəb bioloji
membran kimi kritik strukturların zədələnməsidir. Bu cür fazalararası məhvolma
şüalanmaya kifayət qədər davamlı olan hüceyrələrə xas olan xüsusiyyətdir.
Şüalanmanın özünün bilavasitə DNT ‐ yə və ya bioloji membrana təsiri dozanın
müəyyən qiymətlərində heç də onlar üçün həmişə zədələyici olmur. Bunun səbəbi
hüceyrənin özündə şüalanma prosesində oksiradikalların yaratdığı məxsusi əks təsir
sisteminin olmasıdır. Başqa sözlə desək, hər bir hüceyrədə, şüalanma
zədələnməsindən strukturu reparasiya edən sistemdən başqa, DNT və bioloji
membranları zədələnmədən qorumağa qadir olan fərdi mühafizə sistemi də
mövcuddur. Bu sistemi endogen fon radiorezistentliyini yaradan və hüceyrənin
oksidləşmə ‐ reduksiya homeostazını müəyyən edən bir qrup bioloji aktiv
molekul və fermentlər təşkil edir.
Qeyd edək ki, hüceyrənin proqramlaşdırılmış məhvi mexanizminin –
apoptozun kəşfi Molekulyar biologiya və Radiasiya biologiyasının ən böyük
nailiyyətlərindən biridir. Çox mərhələli biokimyəvi reaksiyalar kaskadı vasitəsilə həyata
keçən bu proses, əslində, mutasiya dəyişmələri nəticəsində “ resusları ” tükənmiş,
həyat qabiliyyətini itirmiş və orqanizm üçün artıq yad olan hüceyrələrin məhv edilməsi
prosesidir.
Son illər apoptoz mexanizminin yalnız hüceyrələrə deyil, həm də
hüceyrədən böyük və hüceyrədaxili strukturlara da aid olması müəyyən edilmişdir.
Alınmış nəticələrin əsasında V. P. Skulaçev “ özünüməhvin ” ümumi bioloji
qanununu müəyyənləşdirə bilmişdir. Bu qanuna əsasən orqanellalardan tutmuş ali
orqanizmlərə qədər istənilən canlı sistem, əgər həyatın təşkili ierarxiyasında yüksək
pilləni tutan sistemin həyat fəaliyyəti üçün təhlükəyə çevrilirsə, özünü məhv edir
(Кудряшов Ю.Б., 2004). Mitoxondrilərin özünüməhv etməsi mitontoz, orqan və
toxumalarınkı isə orqanoptoz adlanır.
Müəyyən edilmişdir ki, şüalanmanın təsiri ilə hüceyrələrin nekrotik ölümünə
və apoptoza gətirən əsas siqnal mexanizmlərindən biri oksigenin aktiv formalarının və
lipidlərin perekis oksidləşməsi məhsullarının həddən çox yaranmasıdır.
Kritik strukturların zədələnməsi və yenidən bərpa olunması mexanizmlərinin
tədqiqi ilə məşğul olan tədqiqatçıları həmişə belə bir fikir narahat etmişdir. Görəsən,
bu mexanizm təkcə ionlaşdırıcı şüalanma üçün xarakterikdir, yoxsa bu cür sistemli
cavab reaksiyası istənilən xarici təsirə reaksiya verən hər bir hüceyrəyə xas olan
xüsusiyyətdir ? Başqa sözlə desək, görəsən bu ümumibioloji hadisədirmi ?
1960 ‐cı ildə V.P.Paribok maraqlı bir fikir irəli sürdü. Bu fikrə əsasən, reparativ
sistemlərin DNT ‐nin radiasiya zədələnməsini bərpa etməsi xüsusiyyəti canlı
sistemlərin zədələyici təsirlərə qeyri ‐ spesifik reaksiyasının yalnız bir təzahür
formasıdır. Başqa sözlə desək, hüceyrələrdə onun strukturunun normal, stasionar
dinamik vəziyyətini saxlayan və istənilən zədələyici təsirin yaratdığı dəyişmələrə
standart reaksiya verə bilən unikal bir sistem mövcuddur (Кудряшов Ю.Б., 2004).
17
L.X.Eydus apardığı tədqiqatların nəticələrini təhlil edərək analoji fikrə gəldi.
Eydusa görə, zədələnməyə qarşı hüceyrənin qeyri ‐ spesifik reaksiyası təkcə ionlaşdırıcı
şüalanma zamanı deyil, istənilən fiziki və kimyəvi təsir zamanı yaranır. Onun
ümumiləşdirici hipotezinə əsasən zədələyici amilin təsiri ilə strukturda eyni tipli
dəyişmələr baş verir. Bu dəyişmələrə membran daşınmalarının pozulması, kiçik
molekullu birləşmələrin konsentrasiya qradiyentinin dəyişməsi və s. aiddir (Эйдус Л.Х.,
2000).
Sonuncu illərə qədər toplanmış faktiki materialları ümumiləşdirərək
belə nəticəyə gəlmək olar: «radiasiya və ya istənilən “qıcıqlandırıcı” təsir
hüceyrədə oksidativ stress yaradır ki, bunun da təzahür forması təsirin müddət və
dozasından asılı olur»”.
Qeyd edək ki, oksidativ stress bir ‐ birindən asılı olan iki müxtəlif prosesin
vəhdətindən ibarətdir. Bunlardan biri prooksidantların toplanması nəticəsində
yaranan oksidativ proses, digəri isə hüceyrənin, fermentlər və kiçik molekullu
antioksidantlar sistemi kimi ehtiyat mühafizə resurslarını mobilizə etməklə, bu
prosesi saxlayan sistemdir.
1986 ‐cı ildə Çernobıl AES ‐ də baş verən məlum qəza, həm bu qəzaya dair,
həm də əvvəllər baş vermiş bu cür qəzalara və onların gələcəkdə törədə biləcəyi
fəsadlara dair məlumatların üzərindən məxfiliyin götürülməsinə səbəb oldu. Bununla
da, radiobiologiyada yeni inkişaf mərhələsi (IV mərhələ) başlandı.
Çernobıl AES ‐ də baş verən qəzanın nəticələrinin təhlili göstərdi ki, bu qəza,
radionuklidlərlə çirklənmiş ərazilərin miqyasına görə misli görünməmiş qəza idi. Belə
ki, bu qəzanın izlərinə Filippindən tutmuş Kanadaya və Cənubi Amerikaya qədər
ərazilərdə rast gəlmək mümkün oldu. Milyon küri ‐lərlə süni radionuklidlər qısa
müddət ərzində biosferə daxil oldu. Bu isə, ləngimədən, yüksək dəqiqliklə Çernobıl
radionuklidlərinin torpaq‐bitki zənciri üzrə miqrasiya xüsusiyyətlərini, biosferin ayrı‐
ayrı komponentlərində toplanma və paylanma yollarını, biosferə daxilolma
formalarını, əsasən də onların kiçik dozalarda canlı orqanizmlərə, insanlara xroniki
təsirinin xarakterini öyrənməyi radiobioloqların qarşısında tələb kimi qoydu. Aydın
oldu ki, bu fəlakətin törətdiyi problemlərin həlli üçün toplanmış elmi biliklər və
ənənəvi radiobiologiyanın və tibbin malik olduğu təcrübələr kifayət etmir. Buna görə
də müasir radiobiologiyanın yeni sahələri inkişaf etməyə başladı. Bu sahələrə
aşağıdakıları aid etmək olar:
‐ şüalanmanın kiçik dozalarda bioloji təsirinin və onun gələcəkdə törədə
biləcəyi fəsadların öyrənilməsi;
‐ radionuklidlərin ətraf mühitin kimyəvi çirkləndiriciləri ilə birgə
(kombinasion) təsirinin öyrənilməsi;
‐ şüalanmanın xroniki təsirindən yeni mühafizə vasitələrinin axatarılıb
tapılması.
Radiasiya biologiyasının inkişafının müasir mərhələləri çox yaxın vaxtları əhatə
etdiyindən, adı çəkilən problemlərin həllində hansısa uğurların olmasından danışmaq
hələ tezdir. Fundamental Ümumi radiobiologiya və Tibbi radiobiologiya ilə yanaşı
Dostları ilə paylaş: |