Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5.Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmə və anlayışın formalaşdırılması sistematik idrak əməliyyatlarıdır
_____________Milli Kitabxana_____________ 105
Əqlin inkişafının qanunauyğunluqları didaktik prinsiplərin əsasıdır. Odur ki, riyaziyyatın tədrisinin müxtəlif mərhələlərində aparılan ümumiləşdirmələr didaktik prinsiplərə uyğun olmalıdır. Əyaniliyin düzgün tətbiqi şagirdlərin diqqətini obyekt və münasibətlərdəki məhz ümumiləşdirmək-mücərrədləşdirmək lazım gələn cəhətləri ayırmağa yönəldilmiş, müəllimin idarəedici sözləri ilə əlaqədardır. Şüurluluq və fəallıq prinsipi tələb edir ki, müəllim idrakda olan bütün mürəkkəb əlaqələr sisteminin, o cümlədən ümumiləşdirmələrin, şagirdlər tərəfindən başa düşülüb anlaşılması kimi daxili proseslərə nüfuz etsin. Elmilik prinsipi demək olar ki, bütün təlim fənlərinin, o cümlədən riyaziyyatın, strukturunu və məzmununu daima nəzərdən keçirib dəyişməyi mümkün sayır. Ümumiləşdirmədə müəyyən sistem olmalıdır, çünki elmin müəyyən sistemini öyrənmədən, ona sahib olmaq mümkün deyil. Təlimdə sistematiklik prinsipi şagirdlərin biliklərini ardıcıl olaraq genişləndirmək və dərin- ləşdirməyi, onların təhlil etmə, ümumiləşdirmə və xüsusiləşdirmə bacarıqlarını inkişaf etdirməyi tələb edir. Sistematiklik materialın ardıcıl surətdə yerləşdirilməsi ilə təmin edilir. Biliklərin ümumiləşdirilməsi və xüsusiləşdirilməsində, təlimin təş- kilində, onun başlıca vəzifələrinin (öyrətmək, inkişaf etdirmək, tərbiyələndirmək) yerinə yetirilməsində, idrak fəaliyyəti üçün şagirdlərin bütün daxili psixoloji imkanlarından istifadə olunmasında elmilik, ardıcıllıq, sistematiklik təmin edilməlidir. Biliklərin möhkəmləndirilməsi prosesində müqayisə, təsnifat, təhlil, sintez, ümumiləşdirmə, xüsusiləşdirmə zehni əməliyyatların böyük rolu vardır, bunlar yadda saxlama prosesinin intensivliyinə kömək edir. Müyəssərlik tələbi idrakı və əməli fəaliyyətdə müxtəlif şəkildə təzahür edən fərdi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirmək və təlimdə istifadə ilə əlaqədardır. Təlim prinsiplərinin hər birinin riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmə üçün əsas götürülməsi lazımdır. Lakin bu didaktik kateqoriyaların mənası ondan ibarətdir ki, bunlar yalnız sistem şəkildə və bir-birini şərtləndirmiş halda götürüldükdə həm riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmənin məzmunu, həm də bununla əlaqədar şagirdlərdə müvafiq idrak fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi yolları baxımından təlim prosesinin aydın istiqamətini təmin edə bilər. _____________Milli Kitabxana_____________ 106
2.5.Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmə və anlayışın formalaşdırılması sistematik idrak əməliyyatlarıdır 2.5.1. Ümumiləşdirmənin və anlayışın mahiyyəti, onların yaranmasında iştirak edən məntiqi əməliyyatlar. Obyektiv gerçəkliyin dərk olunmasında istifadə edilən təfəkkür formalarından biri də obyekt və münasibətlərin mühüm əlamətlərini göstərən anlayışlardır. Məlumdur ki, hər bir anlayışın məzmunu və həcmi vardır. Anlayışın məzmunu və həcmini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün ümumiləşdirmə və xüsusiləşdirmədən istifadə olunur. Ümumiləşdirmə (latın dilində - generalisatio) təkdən ümumiyə, az ümumidən daha çox ümumiyə keçməkdir. Anlayışın ümumiləşdirilməsi (ingilis dilində: concept generalisation) elə məntiqi əməliyyatdır ki, onun köməyi ilə fikir prosesi az həcmli anlayışdan geniş həcmli anlayışa doğru gedir. Eyni zamanda ümumiləşdirmədə fikir geniş məzmunlu anlayışdan az məzmunlu anlayışa keçir. Ümumiləşdirmə və xüsusiləşdirmə sonsuz, hüdudsuz proses deyildir. Ümumiləşdirmənin son həddi, geniş həcmli anlayışlarda, yəni kateqoriyalarda (materiya, şüur, imkan, zaman, məkan və s.), xüsusiləşdirmənin son həddi isə fərdi anlayışlarda qurtarır. Kateqoriyalar üçün cins anlayışı yoxdur, ona görə də onları ümumiləşdirmək olmaz. Anlayışın ümumiləşdirilməsinin əksinə olan proses xüsusiləşdirmədir. Anlayışın xüsusiləşdirilməsi prosesində həcmi geniş olan anlayışdan dar həcmli anlayışa, başqa sözlə cins anlayışından növ anlayışına keçilir. Fərz edək ki, verilmiş iki uyğun anlayışların, məntiqi quruluşlarını təşkil edən, həcmləri A, B, məzmunları isə uyğun olaraq β α , -dır. Onda ümumiləşdirmə və xüsusiləşdirmənin riyazi-sxematik olaraq belə ifadə etmək olar:
(ü-x)
( ) (
) α β ⊂ ⇔ ⊂ B A
Ümumiləşdirmə Xüsusiləşdirmə _____________Milli Kitabxana_____________ 107
Anlayışın xüsusiləşdirilməsi prosesi bu prosesdə vahid anlayış alınana qədər davam etdirilə bilər. Məsələn, “Kompleks ədəd” anlayışının xüsusiləşdirilməsi: 1) kompleks ədədlər (K), 2) həqiqi ədədlər (R), 3) rasional ədədlər (Q), 4) tam ədədlər (Z), 5) natural ədədlər (N), 6) 5 ədədidir. (ü-x) sxemini bura tətbiq etsək
yazarıq (Şəkil 1.). Riyaziyyatın tədrisində hər iki əməliyyatdan geniş istifadə edilir. Məsələn, məktəbdə ədəd anlayışının inkişafı ümumiləşdirmə (şəkil 1) çoxbucaqlı anlayışı isə xüsusiləşdirmə (çoxbucaqlı – müstəvi çoxbucaqlı – qabarıq dördbucaqlı – paraleloqram – düzbucaqlı – kvadrat). Hər bir hadisə, hər bir əşyanın sonsuz sayda xassələri vardır və başqa əşya və hadisələrlə, bütün maddi aləmlə əlaqədədir. Təfəkkürümüz bütün bu xassə və əlaqələri dərhal əhatə edə bilməz. Odur ki, əşya və hadisələri öyrənərkən zərurət üzündən öyrənilən obyektin yalnız bir və ya bir neçə mühüm xassələrinə, onun başqa obyektlərlə bir və ya bir neçə mühüm əlaqə- sinə diqqət yetiririk. Başqa xassə və əlaqələrə, onları mühüm hesab etməyərək fikir vermirik, başqa sözlə onlardan sərf nəzər edirik, mücərrədləşdiririk. Bu isə riyazi anlayışlar yaratmaqda və ümumiləşdirmədə olduqca mühüm yer tutur. Konkret əşyanın bütün sonsuz xassələri və əlaqələrini nəzərə almayıb və bu sonsuzluqdakı yalnız ayrı-ayrı xassələri götürməklə, elmi mücərrədləşirmə, bilavasitə canlı müşahidəyə nisbətən ayrılmış mühüm xassələri daha dərin, aydın, aşkar əks edir. İxtiyari riyazi modelin qurulması mücərrədləşdirmə ilə bağlıdır. Riyaziyyatda mücərrədləşdirmənin ən çox yayılmış formaları bunlardır: eyniləşdirmə
K R Q Z N ⊂ ⊂ ⊂ ⊂ ⊂ 5
u x 1) 2) 3) 4) 5) 6) 5 ədədi
Şəkil 1. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|