Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5.2. Ümumiləşdirməyə və anlayışa formal məntiq və psixoloji baxımdan yanaşma.
_____________Milli Kitabxana_____________ 108
(ümumiləşdirici), ideallaşma və müxtəlif yerinə yetirmə (potensial yerinə yetirmə, potensial sonsuzluq, aktual sonsuzluq) mücərrədləşmələri. Riyaziyyatın tədrisi problemlərinin həllində, o cümlədən ümumiləşdirmənin lazımi səviyyədə aparılmasında mücərrədləşdirmənin göstərilən növləri mühüm yer tutur. Riyazi anlayışların, obyekt və münasibətlərin mücərrədlik mahiyyətinin şagirdlərə düzgün çatdırılması ümumiləşdirmənin ən güclü vasitəsidir. Bu və ya digər anlayışın məzmununu açmaq - onun mühüm əlamətlərini göstərmək deməkdir. Deməli, tərif – anlayışın məzmununu açmaq məqsədi ilə işlədilən məntiqi əməliyyatdır. Anlayışın həcmini açmaq məqsədi işlənən məntiqi əməliyyata isə bölgü deyilir. Bölgü biliklərimizi konkretləşdirir, nizama salır. Bölgü prosesində fikir ümumi biliklərdən xüsusiyə doğru gedir. Şagirdlərin riyazi qabiliyyətinin inkişafında, düzgün ümumiləşdirmə və xüsusiləşdirmələr aparmalarında bölgü də tərif kimi böyük rol oynayır. Bəzən cins anlayışının bölünməsi nəticəsində əldə edilmiş növ anlayışları öz növbəsində, ardıcıl olaraq, iki sinfə (iki hədli bölgü və ya ənənəvi məntiq istilahı ilə “dixotomiya”) ayrılır. Məsələn, ədəd anlayışının inkişafını əks edən (onu aşağıdan yuxarıya oxusaq) aşağıdakı sxem buna misal ola bilər.
Kompleks ədəd Həqiqi Xəyali
Rasional İrrasional Tam
Kəsr Mənfi olmayan tam Mənfi tam Tam müsbət (natural) Sıfır
_____________Milli Kitabxana_____________ 109
Belə ardıcıl bölgü təsnifat adlanır. Təsnifat – hər hansı bir ümumi əlamət əsasında cisim və hadisələrin qruplar üzrə siniflərə, zümrələrə bölünməsidir. Təsnifatdan məqsəd riyazi biliklərin konkretləşdirilməsi, sistemləşdirilməsi və ümumiləşdirilməsidir. Bəzən anlayışın bölgüsü və təsnifatı eyniləşdirilir. [3]. Çoxbucaqlıların, çoxüzlülərin, ədədlərin, funksiyaların, cəbri ifadələrin və s. müxtəlif xassələr üzrə (“təsnifatın əsası”) təsnifatı hazır şəkildə deyil, müəllimin rəhbərliyi ilə şagirdlər tərəfindən tərtib olunduqda, müvafiq ümumiləşdirmə qabiliyyətini onlarda inkişaf etdirmək, bu əməliyyatın səciyyəvi xüsusiyyətlərini anlatmaq olar. Riyazi anlayışların yaranmasında mühüm rol oynayan əsas məntiqi əməliyyatlar: 1) təhlil (analiz), 2) tərkib (sintez), 3) müqayisə, 4) mücərrədləşdirmə və 5) ümumiləşdirmədir. Riyazi anlayışlarında 1)-5) məntiqi əməliyyatların tətbiqi xüsusiyyətlərini bilmək ümumiləşdirmənin müvəffəqiyyətlə aparılması üçün zəruridir. Ümumiləşdirmədə isə anlayışlardan və digər təfəkkür əməliyyatlarından istifadə etmək lazım gəlir. Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmənin növləri də əsasən müxtəlif məntiqi əməliyyatların tətbiqi və idrak prosesləri ilə əlaqədar yaranır.
demək olar ki, eynidir. Ənənəvi formal məntiqin və psixologiyanın idrak əsası təfəkkürün empirik nəzəriyyəsi olmuşdur. Odur ki, ümumiləşdirmə və anlayışın buna uyğun konsepsiyası yaranmışdır. Hazırda isə riyaziyyatın empirik təfəkkür səviyyəsində tədrisi, o cümlədən bu səviyyədə ümumiləşdirmə kifayət deyildir. Orta məktəbin riyaziyyat proqramlarının və təlim metodlarının bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri ümumiləşdirmə və anlayışlara bu cəhətdən yanaşmaqla əlaqədardır. Təfəkkürün empirik nəzəriyyəsinin məktəb formal məntiqinə, ənənəvi psixologiya və didaktikaya təsiri indi də qalmaqdadır. Bunun obyektiv səbəbləri vardır. Son vaxtlara qədər iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində pedaqoq və psixoloqlar əsasən diqqətlərini ibtidai məktəbdə təlimin necə qurulmasına yönəltmişlər. Başlıca məqsəd uşaqlara ən sadə oxu, yazı, hesablama vərdişləri _____________Milli Kitabxana_____________ 110
vermək, ətraf mühitə aid təsəvvürləri genişləndirmək olmuşdur. Bu təhsilin məqsədi çox empirik və əməli xarakterdə idi. Real təhsil prosesində, xüsusən ibtidai məktəb çərçivəsində, əlbəttə, şagirdlərdə lazımi nəzəri təfəkkürün tərbiyə edilməsindən ibarət mürəkkəb məsələ qoyulmuşdur. Lakin bu məsələ çox vaxt yerinə yetirilməmişdir. Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirməni və anlayışların öyrənilməsi metodikasını ənənəvi formal məntiq səviyyəsində deyil müasir məntiqin tələbləri əsasında qurmaq lazımdır. Bir çox mütəxəssislər belə hesab edir ki, müasir formal məntiq – bu riyazi məntiqdir. Riyazi məntiq formal məntiqin müasir inkişaf mərhələsi hesab edilir. Formal məntiqin mərkəzi məsələsi nəticə biliyi (əqli nəticə) nəzəriyyəsidir. Onun mövzusu bir hökmün, əvvəllər eyniyyət, ziddiyyət (ziddiyyətsizlik), üçüncünü istisna və kafi əsas qanunları üzrə müəyyən edilmiş, digər hökmdən alınması qaydasını və formalarını aydınlaşdırmaqdır. Formal məntiqin inkişafının mühüm mərhələsi yeni tədqiqat metodlarının tətbiqi və isbatların öyrənilməsi formalarının genişləndirilməsidir. Bu isə fənlər və metodlar üzrə riyazi məntiqin yaranmasını göstərir. Onun qeyri-riyazi məntiqlər- dən əsas fərqi, həmişə hesablama (formallaşdırılmış) metodlarının tətbiq edilmə- sindən ibarətdir. Müasir formal məntiq olmaq etibarı ilə, formal nəticə nəzəriyyəsi kimi, riyazi məntiqin mühüm məsələsi aksiomatik qurulmuş hesablamaların ziddiyyətsizliyini müəyyən etməkdən ibarətdir. Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmə, mücərrədləşdirmə və anlayışların mənimsənilməsi metodikasını düzgün qurmaq üçün ənənəvi və müasir formal məntiqin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə diqqət vermək zəruridir. Habelə ənənəvi pedaqoji psixologiyanın və formal məntiqin qnesoloji əsası olan təfəkkürün empirik nəzəriyyəsinə tənqidi yanaşmaq lazım gəlir. Göründüyü kimi anlayış məntiq elminin əsas kateqoriyalarından biridir və öz növbəsində müəyyən mənada ümumiləşdirmədir. Obyektiv varlıq kimi ümumi və xüsusi anlayışlar da dialektik vəhdət təşkil edir. Anlayışların şüurlu mənimsənilməsi üçün obyekt və münasibət- lərdəki həm oxşar, ümumi və həm də fərq əlamətlərini dərk etmək zəruridir. Obyekt və münasibətlərdə oxşar, ümumi və fərq əlamətlərinin varlığı, bu əlamət- lərin anlayışlarda əks olunması, onların anlayış üzərində aparılan bütün məntiqi Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|